Respublika. - 2019.- 11 yanvar. - ¹ 7. - S. 5-6.
Mədəniyyətlərarası dialoqların əhəmiyyəti
Sahibə Əliyeva,
fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru
Coğrafi məkanca Qərb-Şərq sivilizasiyalarının qovuşuğunda yerləşən Azərbaycan iqtisadi, mədəni, siyasi cəhətdən hər iki qütbün yükünü daşımışdır. Belə ki, Böyük İpək Yolunun məhz Azərbaycandan keçməsi bu məsuliyyətli və həm də regional cəhətdən ağır olan işin öhdəsindən gəlməyi tələb edirdi. Vaxtilə regionun bu xüsusiyyətlərini çox diqqətlə nəzərə alan ulu öndər Heydər Əliyev demişdir: “... İpək yolu”un dəhlizinin mərkəzində yerləşən ölkə kimi Azərbaycan Şərqlə Qərbin qovuşmasında mühüm rol oynayır.”
Müasir dövrdə daha çox qabarıq xarakter alan Şərq-Qərb arasındakı əlaqələr birxətli olaraq inkişaf etmir. Belə ki, bir-birinə əks olan qütblərin mübarizə istiqaməti həm də onların yaxınlaşması üçün də bir bəhanə idi. Bu yaxınlaşma özlüyündə qlobal xarakterə malikdir. Elmi-nəzəri ədəbiyyatdan məlum olduğu kimi, qloballaşma - milli sərvətlərin qeyri-şərtsiz olaraq ümumdünya sisteminə qoşulması prosesidir. Məhz XXI əsr qloballaşmanın ən böyük mərhələsi sayılır. Bu dövrdə vahid qlobal iqtisadiyyatın yaradılmasında Amerika, Avropa İttifaqı və Şərqi-Qərbi Asiya iştirak edir. Qloballaşma dünyasında nəinki iqtisadiyyatın, eləcə də etnik-psixoloji xüsusiyyətlərin cəmləşdiyi mədəniyyətlərin dialoqu da bu kontekstə daxildir.
Mədəniyyətlərin yaxınlaşması və dialoqu məsələsi elmi-nəzəri cəhətdən alimlərin tədqiqat mövzusu olmuşdur. Mədəniyyətşünas alim S. Hantinqtona görə mədəniyyətlərin toqquşması həm mikrosəviyyədə (qruplararası), həm də makrosəviyyədə (fərqli mədəniyyətlərə mənsub dövlətlər arasında) mümkündür.
S. Hantinqton qeyd edir ki, gələcəkdə 7-8 sivilizasiya arasındakı böyük qarşıdurma olacaq və o da artan xətlə yüksələcək. Bu, mədəniyyətlərin arasında gedən və ayrılan xətlərin kəsişməsidir. Bu fərqləri şişirdən və kəskinləşdirən müxtəlif qrup adamlar mövcuddur və onların da müxtəlif maraqları vardır. Bəs mədəniyyət və sivilizasiyanın fərqi, daha doğrusu, özünəməxsus cəhətləri hansılardır?
Biz adi təsəvvürdə və elmi-tədqiqat işlərində qədim (və ya antik) sivilizasiya haqqında məlumatlarla qarşılaşırıq. Belə hesab edirik ki, bütün mərhələlərdə sivilizasiyalar mədəniyyətlərin sonucu kimi qəbul edilməlidir. Sivilizasiya ilə mədəniyyəti birləşdirən cəhətlər onları “ayıran” cəhətlərdən daha çoxdur.
Bəli, həqiqətən mədəniyyətlər arasında fərqlər mövcuddur. Lakin bu, heç də mədəniyyətlər arasında çoxəsrlik əlaqələri inkar etmək iqtidarında deyildir. Daha dəqiq desək, hər hansı bir xalqın mədəniyyəti izolə olunmuş şəkildə inkişaf edə bilməz; mədəniyyətlər çox zaman təkcə bir-biri ilə yanaşı deyil, həm də bir-birinin içində yaşayır.
Qərb və Şərq sivilizasiyalarının qovuşuğunda yerləşən Azərbaycan öz mədəniyyətinin təzahür nöqtələrində yerləşdiyi məkanın xüsusiyyətlərini təcəssüm etdirir. Lakin yerli özünəməxsus xüsusiyyətləri qorunmasa öz milli kimliyini itirər və bir millət olaraq dünya sivilizasiyasını tərk edər. Vaxtilə Türk xalqının atası sayılan böyük Atatürk deyirdi: “Mədəni olmayan insanlar, mədəni olanların ayaqları altında qalmağa məhkumdurlar.”
Məlumdur ki, müasir dünyanın geosiyasi kontekstindən danışarkən, birinci növbədə, sivilizasiyalar və mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsir mexanizminə fikir vermək lazımdır. Çünki millətləri bir araya yığan sivilizasiya və mədəniyyətlər öz aralarında ortaq mövqeyə malikdirlər. Belə ki, Qərb geosiyasətçiləri gələcək dünya inkişafının əsasən iki konsepsiyasından çıxış edirlər. Onlardan biri - neoatlantik konsepsiya (ən görkəmli nümayəndəsi S. P. Hantinqton) gələcək dünya nizamının müxtəlif sivilizasiyalar (əsasən 8 sivilizasiya - Atlantik, Latın Amerikası, slavyanprovaslav, İslam, hind, Çin, Yaponiya və Afrika) arasında mədəni, ideoloji, dini ziddiyyətlərin güclənməsi fonunda təsəvvür edir. Hantinqtonun fikrincə, dünya dövlətləri və xalqları arasında baş verəcək toqquşmalar və dağıntılar məhz bu sivilizasiyalar arasındakı gərginlikdən əmələ gələcəkdir. Qərb dünyasının mədəniyyətini özündə əks etdirən nəzəriyyəçi buraya daxil olan dövlətlərin mədəniyyətlərini tərənnüm etməklə məşğuldur. Belə ki, Qərb sivilizasiyası digər xalqların sivilizasiyalarından köklü şəkildə fərqlənir. Müəllif sivilizasiyalar rəqabətində mədəniyyət faktorunun mühüm rol oynadığını əsas gətirərək “sivilizasiyaların toqquşması” nəzəriyyəsində bu yaxınlaşmanın qeyri- mümkün olduğunu söyləmişdir. Düzdür, sonralar, 1996-cı ildə nəşr etdirdiyi “The clash of civilizations and the remaining of the World” kitabında mədəniyyətlər və sivilizasiyaların qismən də olsa yaxınlaşmağın mümkünlüyünü qeyd etsə də, lakin bu yaxınlaşmağın kulminasiya nöqtəsi kimi ABŞ dövlətini götürürdü. Bu baxışlarda humanizmdən çox, millətçilik və irqçilik xarakteri hiss olunmaqdadır. Amerikalı geosiyasətçi Frensis Fukuyamanın təklif etdiyi, “mondializm” adlanan ikinci konsepsiyaya görə gələcək dünyanın inkişafı məhz Qərbdən keçir.
Məlumdur ki, bütün xalqların, dövlətlərin dünyabaxışlarının eyniləşməsi çox mürəkkəb və ağrılı prosesdir. Ona görə ki, burada ayrı-ayrı dövlət və xalqların mədəniyyəti və mental baxışlar sistemi özünü göstərməkdədir. Onları isə bir araya yığma məsuliyyəti ev sahibinin öz üzərinə düşür. Dünyanın gələcək inkişafı bu sivilizasiyaların münasibətinin təzahürü kimi çıxış edir. Çünki dünya dövlətləri və xalqlarının əmin-amanlıq, sülh şəraitində yaşamasının müqəddəm şərti məhz sivilizasiyalararası dialoqdan keçir. Bu suallara cavabı yenə də sivilizasiyaların, mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsində, dialoqunda axtarmaq lazımdır. Məsələnin qlobal olması belə bir sual ortaya çıxarır: Qərb yönümlü mədəniyyət üstündürmü, ilk əvvəl Şərq mədəniyyəti, yoxsa Qərb mədəniyyəti yaranmışdır?
Şərq-Qərb münasibətlərinə elmi rakursdan baxdıqda, Sovet rejimindəki qadağalara baxmayaraq, bu suallara cavab verən görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyeva öz tədqiqatlarında yeni müstəvidə araşdırmış, elmin inkişaf konturlarını genişləndirərək Şərq-Qərb münasibətlərinin xarakterini və perspektivlərini təhlil etmişdir. Alimin tədqiqatlarında təkcə Şərqi öyrənməklə deyil, Şərqin öz üsul dəst-xəttini araşdırmaqla, Qərbin texnogen modelinə yiyələnməklə Şərq-Qərb münasibətlərinin zəruriliyini ortaya çıxarmışdır. Bu sahədə geniş tədqiqat işlərinin böyük tərkib hissəsi kimi şərqşünas alimin fundamental yaradıcılığının elmi-fəlsəfi mahiyyətini dərindən açan akademik Səlahəddin Xəlilov yazırdı: “Aida xanım öz zəmanəsini qabaqlayaraq Azərbaycan gerçəkliyində Şərq və Qərbin vəhdəti ideyasını ilk dəfə konseptual şəkildə irəli sürmüşdür."
Artıq müasir dövrdə Şərq-Qərb qarşıdurmasının nəzəri əsaslarının praktikada tətbiqinin vaxtı çoxdan çatmışdır. Bu gün XXI əsrin astanasında superdövlətlərin münaqişə ocağına çevrilən Şərq dövlətlərinin mədəniyyətlərinin itirilmə qorxusu varmı, Şərq dövləti bu mədəniyyətlərarası dialoqa ev sahibliyi edə bilərmi - kimi geosiyasi məsələnin önündə duran suallardır. Bütün dünyada yenidən aktuallaşmış bu problemi Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyeva bir daha siyasi gündəliyə daxil etmiş, öz məqsədyönlü fəaliyyəti ilə ölkəmizin bu dialoqda təşəbbüskar və aparıcı tərəf kimi çıxış etməsinə nail olmuşdur. Məhz bu fəaliyyətin nəticəsi olaraq Bakı 2009-cu ildə islam mədəniyyətinin paytaxtı elan olundu. Tarixən Böyük İpək Yolu, ticarət məkanı Azərbaycandan keçdiyi üçün bu böyük ərazi Qərblə Şərqi birləşdirən bir məkana çevrilir. Bu əlverişli şərait Azərbaycana imkan verir ki, böyük iqtisadi, mədəni və siyasi nailiyyətlərə imza atsın. Məhz bu əlverişli şəraitdən istifadə edən müstəqil Azərbaycan dövləti Qərblə Şərqi birləşdirən tarixi İpək yolunun bərpası işinin təməlini Bakıda qoyur, o gündən Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhəri Şərq-Qərb mövzusunda keçirilən beynəlxalq elmi məclislərə ev sahibliyi missiyasını öz üzərinə götürür.
Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, Şərq-Qərb münasibətlərinin universal şəkildə öyrənilməsi istiqamətində çox az iş görülmüşdür. Tədqiqatlar əsasən ayrı-ayrı şəxsiyyətlər üzrə aparılmışdır. Şərq və Qərb sivilizasiyalarının Azərbaycanın tarixi-mədəni inkişafına təsiri, milli mədəniyyətimizi və təfəkkür tərzimizi Şərq və Qərb mədəniyyətləri kontekstində araşdırmaq və onun inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirmək də müasir cəmiyyətimizin əsas vəzifələrindən biridir.
Tarixən məlum olduğu kimi, elmvə mədəniyyət Şərqdə başlayıb, Qərbdə başa çatmışdır. Qərb özünü mədəniyyətin beşiyi hesab edir. Lakin bu gün Yaponiya, Çin, Hindistan, Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin texnoloji modernləşmədə qazandıqları uğurlar göz qabağındadır. Artıq siyasi, iqtisadi, texnogen, mədəni mühitdə Qərbin hegemonluğuna son qoyulur. Adlarını çəkdiyimiz sferalardakı inkişaf nailiyyətləri bütün regionlara parçalanır. Bu ayrı-seçkiliyə son qoymaq isə tarix boyu çox ağır, taleyüklü bir məsələdir. Ona görə də bəşəri böhrandan çıxış yolunu birgə araşdırmaq lazımdır. Müasir dünyada mədəniyyətlərarası münasibətlər ümumbəşəri səylərlə axtarıb tapılmalıdır.
Bu gün dünyada Qərbin diqtə etdiyi bütün sferalarda inkişafın “eqoist-rasionalist” modeli üstünlük təşkil edir. Bu siyasi baxışların altında güclü-gücsüz məsələsi durduğu üçün inkişaf etmiş Qərb dövləti və ondan geri qalmış Şərq dövlətinin aqibəti və münasibəti durmaqdadır. Bu münasibətlər çərçivəsində ayrı-ayrı xalqların taleyi: milli-etnik məsələlər, milli kimliyin təsdiqi, nəhayət, millətin və dövlətin qalıb-qalmaması məsələsi durur. Bu çətin və məsuliyyətli işin öhdəsindən gəlmək olduqca çətindir. Belə ki, xalqların milli-mədəni xüsusiyyətlərini qorunub saxlamaq və bir- birinə inteqrasiya etmək kimi yeni inkişaf paradiqması işlənib hazırlanması vacib idi. Bunun üçün isə yenə sivilizasiyaların və mədəniyyətin dialoqu zəruridir. Elə dialoq ki, bütün bəşəriyyətin, müxtəlif sivilizasiyaların, xalqların vətəndaş, mənəvi-etik, humanitar potensialını hərəkətə gətirə bilsin, müxtəlif mədəniyyətlər arasındakı fərqləri aradan qaldırmağa deyil, onlar arasında balansın yaradılmasına, mədəni ənənələrin inteqrasiyasına və bütövlükdə sülhə və əmin-amanlığa xidmət etsin. Bu prosesdə bir paradoksallıq ondan ibarətdir ki, Qərb texnogen inkişafa üstünlük verib dünya hegemonluğunu ələ aldığı halda, Şərq isə öz mənəviyyatına sığınıb milli-mədəni dəyərlərini qorumaqla məşğuldur. Qərb sivilizasiyasının təməlində iqtisadi sistem, Şərq sivilizasiyasının təməlində isə mənəviyyat durur. Digər tərəfdən, Qərb cəmiyyətinin daha mütəşəkkil idarə olunmasının əsasını iqtisadi nailiyyətlər, Şərq düşüncə tərzinin əsasını insanın mənəvi kamilliyi təşkil edir. Qərb sivilizasiya tipinin sosial-mədəni identikliyinin əsasını ictimai münasibətlər tipində insanların yaxşı yaşaması və rifahıdır. Qərb bu yaşam tərzinin əsasını iqtisadiyyatın gücündə görür. Şərq təfəkküründə ənənəçilik çox güclüdür. Hətta bu ənənəçiliyə sadiqlik bəzən mühafizəkarlıqla nəticələnir. Daim yeniliklərlə üzləşən Qərbdə yaxşı yaşamaq uğrunda, demokratiya, insan azadlıqları uğrunda daim mübarizə aparırlar. Qərb siyasi sivilizasiyasının əsası budur. Lakin tarixən mədəniyyətin beşiyi olan Şərqdə bütün yazılı mənbələrdən məlum olur ki, ədalətli cəmiyyət yaratmaq uğrunda mübarizə bu ölkələrin əsas məqsədi olmuşdur. Bu fərqləri nəzərə alaraq Qərb- Şərq qarşıdurmasını bir az azaltmaq və yumşaltmaq nöqteyi-nəzərdən bu tərkibdə olan beynəlxalq dialoqların keçirilməsi olduqca zəruridir. Yuxarıda sadalanan mədəniyyətlərin birgə ünsiyyəti və araşdırılması dözümlülük və birgə əməkdaşlıq nəticəsində əldə olunur.
Elmi-nəzəri ədəbiyyatdan məlum olduğu kimi, Tolerantlıq - dini dözümlülük deməkdir. Bu onu xatırladır ki, müxtəlif xalqların inanc və əqidələrə hörmət etmək və dözümlü yanaşmaq tələb edir. Tolerantlıq insan hüquqları və vicdanı ilə bağlı olduğu üçün bu incə məsələlərə hörmətlə yanaşmaq tələb olunur. Tolerantlıq deyəndə insan azadlığı, demokratiya, söz azadlığı və s. kimi milli hisslərin çulğaşdığı bəşəri hisslər göz önündə durur. Bu terminin altında onun üçün irqçilik, ksenofobiya, dini dözümsüzlük, dini ayrı-seçkilik, terror və ekstremizmin qəbul edilməməsi xarakterikdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab ilham Əliyevin 2015-ci il mayın 18-də Bakıda keçirilən II Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun açılışında dediyi kimi: “Tolerantlıq geniş anlayışdır. O, təkcə dinlərin bir-birinə dözümlülüyü deyil, həm də bir-birinin adətlərinə, mənəviyyatına dözümlülük, mədəniyyətlərə dözümlülük deməkdir”.
Dözümlülük ideyasının tarixi çox qədimdir. Bu istilah ilk dəfə XVI-XVII əsrlərdə Avropada meydana gəlmişdir. Din və vicdan ilə bağlı olan bu istilah 1648-ci ildə imzalanmış Vestfal sülhü dini dözümlülüklə bağlı ilk sənəddir. Baxmayaraq ki, bu istilahdan sonra saysız-hesabsız müharibələr olmuşdur. Bu istilah öz yerini tapa bilmədi. Bu fikirlərin tam dolğunluğu yalnız II minilliyin sonunda formalaşmağa başladı. Dini dözümlülük dedikdə, əzilmiş xalqın dinini, mənəviyyatını məhv etmək deyil, əksinə sülhü qoruyub saxlamaqla qonşu xalqların mədəniyyətinə və dininə hörmət kimi başa düşülür. Bu ən çox azsaylı xalqların mədəniyyətində təzahür edilir. Həqiqətən də dinlər arasında dialoqun yaradılması, qarşılıqlı hörmət göstərilməsi müasir cəmiyyətdə demokratik stabilliyin yaradılması üçün çox vacibdir. Bu müqəddəs işin ağırlığını hiss edən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev öz nitq və çıxışlarında xüsusi qeyd edir: “Azərbaycan həm Avropa Şurasının, eyni zamanda, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının üzvü kimi multikulturalizmi bir missiya kimi öz üzərinə götürmüşdür. Biz hesab edirik ki, multikulturalizmin müasir dünyada alternativi yoxdur. Multikultiralizmin alternativi yalnız ayrı-seçkilik, irqçilik, ksenofobiya, islamafobiya və antisemitizm ola bilər.”
Etnik-psixoloji məqamdan yararlanaraq demək olar ki, dözümlülük hər bir ölkənin vətəndaşları tərəfindən yüksək qiymətləndirilirsə, bu böyük bir təcrübənin humanist nəticəsidir. Lakin əksinə olarsa, bu böyük müvəffəqiyyətsizliyin nəticəsi olar. Təcrübəyə əsaslanmaqla bu istilahın qəbul edilməsinin doğru olub-olmamağı tam sübuta yetirilir.
Bütün bunlar göstərir ki, dözümlü davranış normal, inkişaf edən, vətəndaş cəmiyyətinin mövcud olduğu cəmiyyətlərdə tətbiq olunan bir istilahdır, nailiyyətdir, dözümlülük münasibəti də onun açarıdır. Əslində istər dözümsüzlük, istərsə də dözümlülük tətbiq olunan dövlətin və cəmiyyətin inkişaf səviyyəsinin hansı dərəcədə olduğunu göstərir. 1995-ci il noyabrın 16-da keçirilmiş UNESKO Baş Konfransının 28-ci sessiyasında Tolerantlıq prinsiplərinə dair bəyannamə qəbul olundu. Bu bəyannamədə vurğulanır ki, “dözümlülük, ilk növbədə insan azadlıqları və universal hüquqların etirafı əsasında formalaşan fəal münasibətdir”, bununla yanaşı “dözümlülük, insan hüquqlarına dair beynəlxalq hüquq aktlarında müəyyən olunmuş normaları iddia edən, həqiqətin mütləqləşdirilməsindən və ehkamçılıqdan imtina edən bir anlayışdır”.
Məhz tolerantlıq və multikultural dəyərlərin qorunub saxlanıldığı Azərbaycan Respublikası tarixin sınanmış təcrübəsinə böyük hörmətlə yanaşmış və özünün Şərq modelini qoymaqla bütün dünyaya ev sahibliyi etmişdir. Bu isə çox çətin və ağır, taleyüklü bir məsələdir. Bu da təbiidir. Çünki cəmiyyətimizdə bütün din sahibləri, müxtəlif mədəniyyətlərə sahib insanlar rahat şəkildə yaşayır, onların dininə, mədəniyyətlərinə hörmət edilir və Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı kimi azad, fəal inkişaf edib fəaliyyət göstərirlər.
Azərbaycan dövləti bu məsuliyyətli işin öhdəsindən şərəflə gəlmişdir. 10 iyun 2008-ci ildə Bakıda keçirilən “Mədəniyyətlərarası dialoqda qadınların rolunun genişlənməsi” mövzusunda Beynəlxalq forumdakı çıxışında bu qarşılıqlı anlaşmanın məsuliyyətini dərk edən Azərbaycan dövlətinin Birinci vitse-prezidenti xanım Mehriban Əliyeva demişdir: “Görəsən, sivilizasiyalar, xalqlara, və ayrı-ayrı insanlara bir-birini eşitməyə, anlamağa nə mane olur və nə kömək ola bilər?” Məlumdur ki, ölkəmizdə tarixi ənənəyə söykənən və uzun əsrlik tolerantlıq mühiti formalaşıb. Bu öz təsdiqini burada yaşayan xalqların uzun illik yaşam tərzində büruzə verir. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycanda yaşayan hər bir xalqın nümayəndəsi özünü azad və firavan hiss edir, müxtəlif sahələrdə çalışır və fəaliyyət göstərirlər. Xalqımız qonaqpərvər, sülhsevər və humanist olduğu üçün respublikamızda yaşayan digər xalqlar özlərini yad, özgələşmiş kimi hesab etmirlər. Başqa xalqların, dinlərin nümayəndələri Azərbaycanı öz vətəni hesab etməsəydi və burada özünü azad, sərbəst hiss etməsəydi, respublikamızın müdafiəsinə qalxmaz, vətənpərvərlik nümunələri göstərməzdilər.
Azsaylı xalqların dövlətlərin milli mədəniyyətinə inteqrasiyasına yönəldilmiş, milli identikliyin qorunub saxlanılmasına xidmət edən multikulturalizm Azərbaycanda çox uğurla aparılır. Humanist nəzəriyyəyə söykənən, daha sonralar isə ideologiyaya çevrilən multikulturalizm tolerantlığın təcəssümüdür. Məhz bu siyasət dövlətin aparıcı xətti olması, heç bir demokratik dövlətdən, vətəndaş cəmiyyətindən danışmağa dəyməz. Inteqrativ proses olan multikulturalizm bir siyasət kimi öz mahiyyəti baxımından tolerantlıqla da sıx bağlıdır. O, müxtəlif mədəniyyətlərin paralel şəkildə yaşamasını qəbul edən, mədəniyyətlərin və dinlərin toqquşmasına xidmət etməyən tolerant cəmiyyətin başlıca xüsusiyyətlərindən biridir. Tolerant cəmiyyətdə multikulturalizm mədəniyyətlərin qarşılıqlı surətdə zənginləşməsinə, xalqları birləşdirən mədəniyyətin formalaşmasına səbəb olur.
Qloballaşan dünyada mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoq problemi 2014-cü il sentyabrın 26-da BMT Baş Məclisinin 69-cu sessiyasında Sivilizasiyalar Alyansının VII Qlobal Forumunun 2016-cı ildə Bakıda keçirilməsi barədə qərar qəbul edildi. Həmin ilin iyul ayında Prezident İlham Əliyev Forumun Bakı şəhərində keçirilməsi ilə bağlı Təşkilat Komitəsinin yaradılması haqqında Sərəncam imzaladı. Məhz həmin il, yəni 2016-cı il Bakıda “Multikulturalizm ili” qeyd olundu.
“Multikulturalizm hamı tərəfindən tanınan, müxtəlif mədəniyyətlərə tolerant münasibətə əsaslanan dinc, yanaşı yaşama prinsipidir. Multikulturalizmin xarakterik xüsusiyyəti tolerantlıq, dözümlülükdür. Ölkəmiz isə tolerantlığın məkanıdır. “Azərbaycan xalqı özlüyündə, təbiətinə görə, öz xarakterinə görə yüksək tolerantlıq hissinə malikdir, Azərbaycan milliyyətindən və dinindən asılı olmayaraq müxtəlif xalqların nümayəndələrinin doğma vətənidir” deyən Heydər Əliyevin bu irsini bu gün Prezident cənab İlham Əliyev uğurla davam etdirir. Belə bir dönəmdə Prezident ilham Əliyevin “Ölkəmizdə multikulturalizm artıq alternativi olmayan həyat tərzinə çevrilib” fikri multikultural dəyərlərə hörmət edən Azərbaycanın dünya dövlətləri üçün bir örnək və nümunəsinin sübutudur. Mədəniyyətlərin dialoqunun inkişafına, mədəni müxtəlifliyin qorunub saxlanması və sivilizasiyalar arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsinə hər zaman öz töhfələrini verən Azərbaycan nəinki regionda, eləcə də bütün dünya üçün örnəkdir.
Azərbaycanın dünya dövlətlərinə böyük bir mədəniyyət nümayiş etdirməsini heyranlıqla izləyən İSESCO-nun baş direktoru Əbdüləziz bin Osman isə Bakının islam Mədəniyyətinin paytaxtı elan olunması ilə əlaqədar deyib: “İSESCO bütün dünyaya çatdırmalıdır ki, siz necə də qədim və zəngin mədəniyyətə sahibsiniz. Ölkənizlə əməkdaşlıq sahəsində imzalanan sənədlərin həyata keçirilməsi üçün biz öz tərəfimizdən hər tələbi yerinə yetirəcəyik və bu əməkdaşlıq digər üzv dövlətlər üçün nümunə olacaqdır”. Bütün bu deyilənlər Azərbaycan Respublikası və onun dövlət başçısı cənab ilham Əliyevin apardığı məqsədyönlü siyasətin nəticəsi kimi qiymətləndirilən və dəyərləndirilən fikirlərdir.
Hamıya məlumdur ki, Azərbaycanın qazandığı uğurlar, dünya tolerantlıq təcrübəsinin yeni mərhələsinin Azərbaycan modeli ilham Əliyev tərəfindən BMT kürsüsündən elan edilib. Bu modelin onun əksər xarici ölkə başçıları, din xadimləri, siyasətçiləri, alimləri tərəfindən qəbul edilməsi ölkəmizin beynəlxalq aləmdə nüfuzunu daha da artırıb. Dini-etnik faciələrlə, irqi ayrı-seçkiliklərlə, özünün şovinist baxışları ilə seçilən Qərb mütəxəssisləri etiraf edirlər ki, dünyada tolerantlıq yoxdur, bu sadəcə olaraq bir fərziyyədir. Lakin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin çıxışları və bir real təcrübə olaraq hamını Azərbaycana dəvət etməsi 2012-ci il Londonda “Avropa multikulturalizminin perspektivləri: dinlərarası dialoq və dini tolerantlığın Azərbaycan modeli” mövzusunda keçirilən beynəlxalq konfransdakı çıxışları Azərbaycan modeli haqqında səslənən fikirləri bir daha təsdiq edir və hamını heyrətləndirir, indi dünya birlikləri Azərbaycanı Qərblə Şərqin qovuşuğunda yerləşən, sivilizasiyalararası münasibətlərin formalaşmasında böyük rola malik ölkə adlandırırlar. Bu nailiyyətləri xüsusi vurğulayan Prezident ilham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2015-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclasdakı nitqində demişdir: “Azərbaycan multikurturalizmlə bağlı çox böyük işlər görüb. Azərbaycan nümunəsi göstərir ki, multikulturalizm yaşayır. Baxmayaraq bəzi siyasətçilər deyirlər ki, multikulturalizm iflasa uğrayıb. Bəlkə hardasa iflasa uğrayıb. Amma Azərbaycanda yaşayır və bu meyillər, bu ideyalar güclənir, ictimaiyyətdən də daha çox dəstək alır. Biz bu yolla gedəcəyik”. Cənab İlham Əliyev 2015-ci ilin may ayının 18-də Bakıda keçirilmiş III Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun açılış mərasimindəki nitqində dövlətimizin multikulturalizm siyasətinə, ölkəmizin ictimai-siyasi və mədəni həyatında mühüm roluna, o cümlədən sülh və təhlükəsizliyin bərqərar olmasında əhəmiyyətinə bir daha toxunaraq demişdir: “Bizim ölkədə multikulturalizm ənənələri hər zaman güclü olub... Multikulturalizmin alternativi yoxdur... Hesab edirəm ki, multikulturalizmi gələcəyi olmayan məfhum kimi təqdim etmək təhlükəlidir, əksinə səylərimizi dayandırsaq, dünyada vəziyyət daha da pisləşəcəkdir”. Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, Azərbaycanın yolu haqq yoludur və o, bu yoldan dönməyəcəkdir.
Dövlət başçısının məqsədyönlü siyasəti nəticəsində bu gün Azərbaycan özünün multikulturalizm modelini dünyaya təqdim edir. 2014-cü il fevral ayının 28-də yeni təsisat - Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşavirliyi təsis olunmuş, Prezident ilham Əliyevin fərmanı ilə 2014-cü il may ayının 15-də isə hələlik dünyada yeganə olan Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi yaradılmışdır. Azərbaycan ölkədə multikulturalizm mühitinin qorunması məqsədilə bir sıra nüfuzlu beynəlxalq qurumlarla - BMT, ATƏT, İƏT və Avropa ittifaqı ilə əməkdaşlığı da genişləndirməkdədir.
Bir məsələni də xatırlatmaq yerinə düşər. 2008-ci ilin dekabr ayında dünyanın 48 ölkəsinin, o cümlədən 10 islam dövlətinin, 8 beynəlxalq təşkilatın, bir sıra beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının nümayəndələrinin iştirak etdiyi Bakıda Avropa və ona qonşu regionların mədəniyyət nazirlərinin konfransı keçirilmişdir. Azərbaycan tərəfinin təşəbbüsü ilə ilk dəfə olaraq, “Mədəniyyətlərarası dialoqun təşviqinə dair Bakı Bəyannaməsi” qəbul edilmiş, sivilizasiyalar arasında dialoqun əldə olunması və inkişafına yönəldilən “Bakı Prosesi”nin təməli qoyulmuşdur. 2015-ci il yanvar ayının 30-da isə Nyu- Yorkda - BMT mənzil-qərargahında “Bakı Prosesi” və 3-cü Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun təqdimat mərasimi keçirilmişdir. “Tarixi hadisə” adlandırılan həmin mərasimdə “Bakı Prosesi”nin və forumun mühüm missiyası - dünyada sülh və əməkdaşlığın qorunması, qarşılıqlı faydalı dialoqun yaradılması prinsiplərinə xidmət edəcək Azərbaycanın bu sahədə ev sahibliyi etməsidir. Təqdimat mərasiminin gündəliyində qeyd edildiyi kimi, “Bakı Prosesi” kimi tanınan bu beynəlxalq təşəbbüs göstərdi ki, güclü iradə mədəniyyətlərarası dialoqu daha mənalı edir, bu cür görüşlər bütün insanları bir araya gətirir və sülhsevər insanları bir-birinə daha çox bağlayır. “Bakı Prosesi” mədəniyyətlərarası dialoq vasitəsilə ideyaların təcrübəyə çevrilməsinə, bu gün üzləşdiyimiz çağırışların real dialoq, ləyaqət və hörmət əsasında müzakirə edilməsi üçün platformanın yaradılmasına yönəlib. O, qarşılıqlı anlaşma və hörmətə əsaslanaraq, müxtəlif qitələrdə və şəraitlərdə yaşayan, fərqli etnik, mədəni, dini və dil mənsubiyyətinə malik fərdlər və qruplar arasında açıq və hörmət əsasında fikir mübadiləsini ehtiva edən prosesə çevrilib. Bu vaxta qədər VI Ümumdünya mədəniyyətlərarası dialoqa ev sahibliyi edən Azərbaycanın qazandığı uğurların, yuxarıda sadalanan nailiyyətlərin nəzəri təməli ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulub, bu gün Azərbaycan Respublikasının başçısı İlham Əliyev tərəfindən real təcrübədə uğurla həyata keçirilir. Bu nailiyyətlərin nəticəsinin göz önündə olduğu hamıya məlumdur.
Cənab Prezidentin 28 fevral 2014-cü il tarixli sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasının Millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşavirliyi xidmətinin, 7 may 2014-cü il tarixli Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunun və 15 may 2014-cü il tarixli Fərmanı ilə Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin yaradılmasının qeyd olunması bu genişmiqyaslı və düşünülmüş siyasətin uğurlu nəticəsidir.
Məlumdur ki, qloballaşma şəraitində multikulturalizmin aktuallığı müasir dövrdə milli-etnik zəmində baş verən qarşıdurma proseslərində çox vacib və əhəmiyyətli bir işdir. Bu işin əhəmiyyətliliyi onun siyasiləşdirilməsi və hüquqi müstəvidə dəyərləndirilməsini tələb edir. Milli-etnik müstəvidə baş verən məsələlər, milli identiklik, xalqların öz hüquq və müqəddəratlarının qorunması, vətəndaş cəmiyyətinin yaranması və qarşıda duran məsələlər və ümumilikdə götürdükdə bir dövlətin tərkibində azad və suveren yaşamaq məsələləri çox ağır və məsuliyyətli bir işdir. Vaxtilə bu məsuliyyəti dərk edən və ulu öndər Heydər Əliyevin “Azərbaycançılıq” konsepsiyasının bir tərkib hissəsi olan azsaylı xalqların azad yaşamaq haqqındakı hüquqlarının müdafiə məsələsi bu gün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən qorunur və dünya siyasətinə, eləcə də mədəniyyətinə bir töhfə vermiş “Mədəniyyətlərarası dialoq” beynəlxalq forumlarının keçirilməsinin vaxtının çatdığı bəyan edilir. Çünki real şərait bunu tələb edir. Bir tərəfdən yeni müstəqil dövlətin daxilindəki sabitliyi qoruyub saxlamaq, eləcə də Qafqazda, gərgin geosiyasi regionda nüfuz sahibi olmaq, 20% torpaqları işğal olunan Azərbaycanın haqq səsinin və eləcə də bu ölkədə gedən quruculuq işlərini dünyaya bir nümunə kimi göstərməyin vaxtı çatmışdır. Bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan bu sahədə ev sahibliyi kimi ağır, çətin, məsuliyyətli, lakin şərəfli işi öz öhdəsinə götürmüşdür. Bu məsuliyyətli işdə Azərbaycan dövləti nəinki ev sahibliyi edir, eləcə də özünün böyük mədəni sərvətlərini, intellektini nümayiş etdirir. İkinci Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumunda Azərbaycanın Birinci xanımı, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban Əliyeva məhz qlobal səviyyədə dialoq kimi başa düşülən, müasir dünyada zəruriliyi kəskin duyulan qlobal etikanın əhəmiyyətini vurğulamışdır. “Qlobal etika” anlayışı müasir dövr üçün çox böyük əhəmiyyəti vardır. “Qlobal etika” deyəndə bu toplantıya yığılan müxtəlif cəmiyyətlərin aktiv üzvlərinin, eləcə də elm və mədəniyyət xadimlərinin bir araya yığılması üçün mədəni mühitin, dialoq aparması üçün yaranacaq etik norma və şəraitin qorunub saxlanacağı məkan nəzərdə tutulur. Mədəniyyətlərarası dialoqun əhəmiyyətini xüsusi qeyd edən Mehriban xanım Əliyeva öz çıxışlarında mötəbər tədbirin əhəmiyyətini xüsusi vurğulayır: “Mədəniyyətlərarası və sivilizasiyalararası dialoq indi dünyada aktual və ən populyar mövzulardan biridir. Bu gün dünyanın müxtəlif ölkələrində bu problemə həsr olunmuş “dəyirmi masalar, konfranslar, forumlar keçirilir. Şübhəsiz ki, hər bir belə görüş alqışlanmalı və dəstəklənməlidir, azı ona görə ki, hər bir belə görüş özlüyündə bir növ dialoqdur. Biz bu gün qlobal etikadan danışırıqsa, bu, yenə elmi bir fərziyyə ola bilər və yenə burada suallar cavablardan çoxdur. Lakin mən əminəm ki, əgər biz sabahı düşünürüksə, gələcək nəsillər qarşısında öz məsuliyyətimizi dərk edirik; biz xalqlararası, millətlərarası münasibətləri məhz etika və ədalət platformasında qurmağa çalışmalıyıq. Bu, uzunmüddətli və ağır prosesdir. Lakin hər bir uzun yol ilk addımdan başlayır. Fikrimcə, hər birimiz öz əməllərimizlə kiçik də olsa, bu addımı atmalıyıq. Âunun üçün yalnız həmrəylik və xoş niyyət lazımdır. Mən əminəm ki, məhz bu halda humanizm və ədalət əsasında konstruktiv dialoqun qurulması mümkündür”.
Bu gün müstəqil Azərbaycan dövləti bu məsuliyyətli işin öhdəsindən şərəf və ləyaqətlə gəlir. Belə ki, bu dialoqun nəinki regional, həm də beynəlxalq əhəmiyyəti vardır. Bu sahədə müstəqil Azərbaycan dövləti özünün bütün elmi-nəzəri, praktiki potensialından bacarıqla istifadə edir. Çünki bu şərəfli işin əsası, eləcə də nəzəri təməli ulu öndərin müstəqil Azərbaycan dövləti və xalqı üçün ərməğan etdiyi “Azərbaycançılıq” ideologiyası əsasında formalaşıb. Hazırda bu möhtəşəm konsepsiyanın praktiki əsasları Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev və Azərbaycanın Âirinci xanımı, YUNESKO və İSESCO-nun xoşməramlı səfiri xanım Mehriban Əliyeva tərəfindən uğurla həyata keçirilir.