Kaspi. - 2018.- 25 sentyabr. - № 158. - S. 15.

Azərbaycan xalqının parlament idarəçiliyi səviyyəsinə yüksəldiyini dünyaya sübut edən Məclisi-Məbusan

Cümhuriyyət parlamentinin iclaslarında təhsil işinin təşkili və inkişafına dair müzakirəyə çıxarılmış və qəbul edilmiş qanunlara baxış

Rafiq Səfərov,

Azərbaycan Respublikasının Milli Arxiv İdarəsinin sənədlərin nəşri şöbəsinin baş məsləhətçisi

(əvvəli ötən sayımızda)

Azərbaycan Parlamenti tərəfindən 1919-cu ilin martından 1920-ci ilin aprelinədək olan müddətdə qəbul edilmiş qanun və qərarların bir çoxunu qeyd edək:

- Bolşeviklər tərəfindən müsadirə edilmiş, sonralar isə hökumət mətbəəsinin mülkiyyətinə verilmiş mətbəə əmlakının sahibi Abuzər Orucova 468.380 rubl pul vəsaitinin verilməsi. /20 mart 1919/; Hərbi mükəlləfiyyətlər haqqında Nizamnamənin maddələrinə əlavələrin edilməsi. /17 aprel 1919/.

Qəbul edilmiş həmin qanuna görə, dəmiryolu məktəblərində təhsil alan və çağırış yaşına çatmış müsəlman gənclərin hərbi qulluğa çağırılması təxirə salınır, təhsillərini başa vurduqdan sonra isə dəmiryolu alaylarına həqiqi hərbi xidmətə çağırılırdılar.

- Aşağı ibtidai məktəblərin müəllim və qulluqçularının, onların nəzdindəki sənət və kənd təsərrüfatı şöbələrinin, əl işləri siniflərinin saxlanılması üzrə qulluqçuların məvacibləri haqqında müvəqqəti qanun /12 may 1919/;

- Qadın orta təhsil müəssisələrinin əsasnamələrinə əlavə və düzəlişlərin edilməsi /02 iyun 1919/; Qazax, Nuxa, Şuşa, Quba, Zaqatala, Salyan, Bakı və Gəncədə qısamüddətli (iki aylıq) pedaqoji kursların açılması /17 iyul 1919/;

Həmin qanuna əsasən qısamüddətli kursların saxlanılması üzrə xərclərin ödənilməsi üçün dövlət xəzinəsindən Xalq Maarif Nazirliyinin sərəncamına iki milyon 390 min rubl vəsait ayrılmışdır.

- Bakı Dövlət Universitetinin təsis edilməsi /01.sentyabr 1919/; Təhsil almaq məqsədi ilə xaricə göndərilmiş tələbələrə yol xərci və təqaüdlərin verilməsi üçün Xalq Maarif Nazirliyinin sərəncamına 7 milyon rubl məbləğində pul vəsaitinin ayrılması /01.09.1919/; Xalq məktəblərinin kitabxanalarına ana dilində yeni kitabların alınması üçün Xalq Təhsil Nazirliyinin sərəncamına 1 milyon rubl məbləğində pul vəsaitinin ayrılması /18.09.19/; Azərbaycan Respublikasında Dövlət qulluqçularının və mülki idarələrdə çalışan əməkdaşların əmək haqqları barədə /27.09.19/; Göyçayda realnı məktəbin açılması /03.11.19/;

- Kişi orta təhsil müəssisələrində olduğu kimi, qadın orta təhsil müəssisələrində də sinif rəhbərinin köməkçisinin vəzifəsinin təsis edilməsi /17.11.19/; Bakı sərbəst feldşer məktəbinin Xalq Səhiyyə Nazirliyinin tabeçiliyinə verilməsi / 11.12.19/; Xalq Maarif Nazirliyi nəzdində 1 yanvar 1920-ci ildən etibarən yeni beş xalq məktəbləri müfəttişləri vəzifələrinin təsis edilməsi /01.03.20/;

- Azərbaycan Milli Gimnaziyası nəzdində Uşaq bağçasının açılması /01.03.20/;

Ali-ibtidai və orta məktəblərdə müəllimlərin əvəz olunmasına görə əməyinin ödənilməsi /4 mart 1920/; Quba qəzasının Xuluq kəndində 01.10.1919-cu ildən etibarən ali-ibtidai məktəbin açılması /12.04.20/; Şuşa qəzasının Ağdam kəndində 01.10.1919-cu il tarixdən etibarən ali-ibtidai məktəbin açılması /12.04.20/ və b.

Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti və Parlamentinin son dərəcə mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, ölkədə təhsil və maarifin, bütövlükdə milli mədəniyyətin inkişaf etdirilməsi həmin qurumların daima diqqət mərkəzində olmuş, bu sahələrin inkişaf etdirilməsi üzrə son dərəcə mühüm əhəmiyyətli qanun və qərarlar qəbul edilmişdir.

Xalqımız yüzilliklər boyu arzusunda olduğu istiqlal nemətinə 1918-ci il mayın 28-də qovuşduqdan sonra ölkədə ümumtəhsil hərəkatı keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoymuş, milli hökumət və Parlament səviyyəsində savadsızlığın ləğvi istiqamətində mühüm qanun və qərarlar qəbul edilmiş, sistemli tədbirlər görülmüşdür. Məhz bu dövrdə Azərbaycan dilinin dövlət dili qəbul edilməsi, məktəblərin milli köklər üzrə yenidən qurulması, Azərbaycan dilinin təhsil-tədris və təlim-tərbiyə dilinə çevrilməsi, ana dilli məktəblər şəbəkəsinin yaradılması, ümumi icbarı ibtidai təhsilə keçid, çoxsaylı pedaqoji kursların və müəllim seminariyalarının açılması, Azərbaycanda ilk müasir ali təhsil və elm ocağı olan Universitetin təsis edilməsi, dövlətin himayəsi altında ilk məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin əsasının qoyulması, milli hərbi məktəblərin yaradılması, dövlət səviyyəsində azərbaycanlıların xaricdə təhsil almağa göndərilməsi, əlifba islahatı, ana dilində yeni dərslik və proqramların hazırlanması və digər istiqamətlərdə mühüm addımlar atılmışdır. Azərbaycanda ali təhsilin təşkili və inkişafı tarixi bilavasitə universitetin təşkili tarixi ilə başlanır. Lakin bununla yanaşı qeyd edirik ki, Cümhuriyyət dövründə respublikamızda ali təhsilin təşkili üzrə bir sıra əhəmiyyətli işlər görülmüşdür. Kənd Təsərrüfatı İnstitutu, Pedaqoji İnstitut, Dövlət Konservatoriyasının təşkili üzrə layihələr işlənib hazırlanmış, Dövlət İncəsənət İnstitutunun yaradılması üzrə layihənin işlənib hazırlanmasına dair müəyyən işlərin aparıldığı barədə məlumatlar arxiv sənədlərində öz əksini tapmışdır. Lakin məlum səbəblər ucbatından həmin dövrdə yuxarıda adları çəkilən ali məktəblərin təşkili üzrə başlanan işləri sona çatdırmaq mümkün olmamışdır. Azərbaycanda ali təhsilin təşkili və inkişafı tarixi bilavasitə universitetin təşkili tarixi ilə bağlıdır. Azərbaycanda ilk ali təhsil ocağı kimi Bakı Dövlət Universitetini təsis etmək mümkün olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti tərəfindən 1919-cu il sentyabrın 1-də "Bakı Dövlət Darülfünunu haqqında” qanun qəbul edilmiş, "Bakı Dövlət Darülfünunun Nizamnaməsi” isə sentyabrın 29-da təsdiq edilmişdir. Qanun qəbul edildikdən sonra Universitetin əməli olaraq yaradılmasının sürətləndirilməsində Zaqafqaziya Universitetinin Bakıya köçmüş tanınmış rus alimləri, professorları və müəllimləri - V.İ. Razumovski, N.A.Dubrovski, N.A.İşkov, A.A.Oşman başqalarının böyük xidmətləri olmuşdur.

Universitetin ilk rektoru, professor V.İ.Razumovskinin Parlamentdəki çıxışından: " Parlamanın hörmətə layıq üzvləri! Siz böyük və tarixi iş gördünüz. Mən çox şadam ki, Darülfünunun təsisinə bütün partiyaların vicdanlı münasibət bəslədiyinin şahidi oldum. Azərbaycanda, hətta müsəlman dünyasında bu böyük hadisə - Darülfünun təsisi mərasimi təntənəsini qeyd etməyə, nəinki Parlamanı, buraya toplaşan kütlələrin şəxsində ictimai fikri də gördüyümə hədsiz xoşbəxtəm...”

Parlamentin sentyabrın 1-də qəbul etdiyi 10 maddədən ibarət həmin qanunda üniversitetin 4 fakültəsi nəzərdə tutulurdu: Şərq şöbəsi olan tarix-filologiya, fizika-riyaziyyat, hüquq və tibb. Bakı Dövlət Universitetinin yaradılmasında M.Ə.Rəsulzadə, F.X.Xoyski, N.Yusifbəyli, R.Kaplanov, S.M.Qənizadə, H.Ağayev, H.Şahtaxtinski və onlarca digər tanınmış şəxslərin böyük rolu olmuşdur.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə təhsil, maarif və mədəni quruculuq sahələrində həyata keçirilmiş tədbirlər sonrakı dövrlərdə də respublikamızda təhsilin və xalq maarifinin inkişafında mühüm rol oynamışdır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, ümummilli lider H.Əliyevin 1998-ci il yanvarın 30-da imzaladığı "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 80 illiyinin keçirilməsi haqqında” sərəncamda qeyd edilirdi: "Bu dövlətin qısa bir müddətdə həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızın tarixində böyük iz buraxmışdır. Milliyyətindən, siyasi və dini mənsubiyyətindən, cinsindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşlara bərabər hüquqlar verilməsi, dövlət sərhədlərinin müəyyən olunması, Azərbaycan dövlətçiliyi atributlarının qəbul edilməsi, ana dilinin dövlət dili elan olunması Azərbaycanın gələcək müstəqilliyi üçün möhkəm zəmin yaratmışdır. Demokratik dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat, mədəniyyət, təhsil, hərbi quruculuq sahələrində atılmış addımlar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 23 aylıq fəaliyyətini əks etdirən əsas istiqamətlərdir”.