“Nəqliyyat hüququ”. - 2008. - №2. S. 69-82.

 

AVROPA İTTİFAQINA DAXİL OLAN BİR SIRA ÜZV-DÖVLƏTLƏRİN ƏTRAF MÜHİTİN

MÜHAFİZƏSİ SAHƏSİNDƏ ROLU VƏ MİLLİ TƏCRÜBƏSİ

 

MƏHƏRRƏMOV A. A.,

h.e.n., dosent əvəzi

 

Məqalə Avropa İttifaqına daxil olan bəzi üzv-dövlətlərin ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində rolu və milli təcrübəsi nəzərdən keçirilir.

Hal-hazırda Avropa birliyinə daxil olan bir sıra dövlətlərdə ətraf mühiti dağıtmamaq şərtilə iqtisadiyyatın dayanıqlı inkişafı barədə fikir formalaşmışdır. Bu sahədə qanunçuluq və hüquq qaydasını təmin edən dövlət-hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətinin gücləndirilməsi tələb olunur.

 

Avropa İttifaqına daxil olan üzv-dövlətlərin ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində rolu barədə məsələ araşdırılarkən, ilk növbədə, qeyd etmək lazımdır ki, ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində Avropa Birliyinin hüquqi əsaslarının yaranmasına münasibətdə üzv-dövlətlər iki yerə bölünür: aktiv («yaşıl») və passiv» dövlətlər.

Avropa İttifaqının üzvü olan üç dövlət - Almaniya, Danimarka və Niderland ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarından başlayaraq ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində Avropa Birliyinin siyasətinin formalaşmasında mühüm rol oynamışlar, yəni bu ölkələr hamı tərəfindən adıçəkilən siyasətin işlənib hazırlanmasının «mühərriki» kimi nəzərdən keçirilirdi. 1995-ci ildə İsveç, Finlandiya və Avstriya Avropa İttifaqına daxil olaraq «yaşıl» üzv-dövlətlərin sırasını artırdılar.

Bütün üzv-dövlətlər ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində böyük əmək sərf etmişlər. Lakin aktiv («yaşıl») kateqoriyadan olan Birliyin altı üzv-dövlətinin - Almaniya, Danimarka, Niderland, İsveç, Finlandiya və Avstriyanın ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində Avropa Birliyinin siyasət və səlahiyyətinin inkişaf edilməsindəki rolu və əməyi daha çox maraq doğurur.

Bir sıra mütəxəssislər «yaşıl» üzv-dövlətləri də fərqləndirir: a) aktiv «təkanvericilər», yəni qeyd etdiyimiz «passiv» və «neytral» üzv-dövlətlərdən daha aktiv olanlar və b) «sələflər», yəni ekoloji mühafizənin daha yüksək səviyyəsini nəzərdə tutan, yeridilmiş kursun işlənib hazırlanması mənasında Birliyin ekoloji siyasətini daha da qabaqlayan üzv-dövlətlər [1, s.149-167].

Təbiəti mühafizə sahəsində üzv-dövlətlər Avropa İttifaqı Şurasının işində bilavasitə iştirak edir və onun iş proseduruna təsir göstərməyə malikdirlər [2, s.272-291]. Bundan əlavə, konkret hadisə zamanı üzv-dövlətlər Şuranın gündəliyinə xüsusi məsələlər daxil edə bilərlər. Danimarka ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində aktual məsələlərin həlli zamanı bu hüquqdan tez-tez istifadə edir. Belə ki, ekoloji məsələlər Danimarkanın siyasətində mühüm rol oynayır [3, s.36-58].

Şuranın işində mühüm əhəmiyyət kəsb edən məqam səsvermə prosedurudur. İxtisaslaşdırılmış əksəriyyətin səsvermə proseduru (İƏS) ekoloji məsələlər üzrə daxili bazarın harmonizasiyasına birbaşa aid olan qərarların qəbul edilməsi üçün Vahid Avropa Aktına daxil edilmişdir (m. 100»a»). Maastrixt Müqaviləsi təbiəti mühafizə siyasətində bu prosedurun təsir dairəsini genişləndirdi.

Altı «yaşıl» üzv-dövlət ixtisaslaşdırılmış əksəriyyətin səsverməsi zamanı qərarların dayandırılması üçün kifayət qədər səsə malikdir. Lakin ayrı-ayrı hallarda onun mühümlüyünü nəzərə alaraq belə vəziyyəti şişirtmək lazım deyil. Qeyd edək ki, birincisi, real səsvermə tez-tez baş vermir. Hətta ixtisaslaşdırılmış əksəriyyətin səsverməsi şəraitində də Şurada danışıqlar konsensus əldə olunana kimi davam edə bilər. İkincisi, etiraf edək ki, blok yaratmış «yaşıl» azlıq möhkəm birlik sayılmır. Məsələn, əgər Almaniya və ya digər iki ölkə «rəqib» tərəfə keçsə, koalisiya öz for­mal təsirini itirəcək. Üçüncüsü, hətta alyans birlik formasında qalsa da, ixtisaslaşdırılmış əksəriyyətin səsverməsi zamanı altı üzv-dövlətin cəhdləri neqativ təsir bağışlayacaq. Bu «altılıq» prinsipcə onlara sərf etməyən qanunvericilik aktlarının qəbul edilməsini dayandıra bilər, lakin əksər üzv-dövlətlərin razılığı olmadan ekoloji proqressiv təkliflərin qəbul edilməsini məcbur edə bilməz. Lakin necə olsa da Şurada «yaşıl» faktorların mövqeyi ilə hesablaşır, onların nöqteyi-nəzərləri ciddi qəbul olunur.

Brüsseldə yerləşən ekoloji məsələlər üzrə attaşedən ibarət olan Daimi nümayəndələr Komitəsi və Ekoloji qrup Şuranın işində mühüm rol oynayır. Bundan əlavə, bəzi hallarda ekspertlər səviyyəsində daimi və xüsusi işçi qrupları da fəaliyyət göstərir.

Hal-hazırda yeni üzv-dövlətlər Ekoloji Qrupda öz diqqətlərini işin texniki aspektlərinə yönəldirlər. Xüsusən İsveç və Avstriya gündəlik siyasi proseslərə yaxşı düşünülmüş əmək sərf edirlər. Yüksək effektlilik özünü ölkə daxilində də göstərir. Belə ki, məsələn, İsveçin Ekologiya Nazirliyi və ətraf mühitin mühafizəsi üzrə Agentliyin Av­ropa İttifaqı ilə mühüm danışıqlar aparması nəticəsində təbiəti mühafizə problemlərinə həlli vacib mühüm siyasi məsələlər kimi baxıldı. Bu məsələlər öz əksini Avropa İttifaqı ilə əməkdaşlıq strategiyası haqqında rəsmi memorandumda tapdı. Digər ölkələrin mövqeyinə görə, İsveçin rolunun effektliliyi real əsasa söykənən hədsiz sübut göstərmənin nəticəsidir.

Danimarka Ekoloji qrupun işində öz mövqeyini siyasi aspektlərə yönəltdiyi halda, Almaniya, Niderland, müəyyən dərəcədə Finlandiya daha çox praqmatik yanaşma nümayiş etdirirlər. Bu dövlətlərə görə, səlahiyyətlilik Ekoloji qrupun əsas resursu ola bilər.

Üzv-dövlətlər Avropa Parlamenti ilə münasibətlərini öz xüsusi Avro­pa parlamentinin üzvləri vasitəsilə saxlayırlar. «Yaşıl» üzv-dövlətlərin Avropa Parlamentində öz nümayəndələri ilə münasibətləri qaydaya salınır, bir sıra dövlətlər, о cümlədən Almaniya öz mövqelərini daimi əsasda xüsusi nümayəndələrinə bildirir. Nisbətən yeni üzv-dövlətlərdən yalnız Finlandiya öz nümayəndələrinə ekoloji məsələlər üzrə bu və ya digər dərəcədə təlimat göndərir. Avstriya, о cümlədən Dani­marka hal-hazırda bu istiqamətdə işlər görürlər. Bütün altı ölkələrdə görüşlər zərurət olduğu halda keçirilir və əsas diqqət birinci dərəcəli və mübahisəli məsələlərə yönəlir.

Qeyd olunan altı üzv-dövlətdən hal-hazırda daha aktiv fəaliyyətdə olan Danimarkadır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Danimarka aktivliyi son dərəcə müdafiə istiqamətlidir. Hal-hazırda Danimarka sələf mövqeyini tutaraq «təkanverici» potensiala istiqamətlənir [4, s.251-286].

Ekoloji böhran dövründə, yəni XX əsrin 60-cı illərində bir sıra ölkələrdə ekoloji məsələlərlə məxsusi məşğul olan idarələr mövcud olmadığına görə, etiraf mühitin mühafizəsi məsələləri, bir qayda olaraq, artıq mövcud olan dövlət orqanları (məsələn, Səhiyyə Nazirliyi, Xarici Ticarət və Sənaye Nazirliyi) tərəfindən həyata keçirilirdi.

Müasir təbiəti mühafizə qanunvericiliyinin yaranması ilə bir sıra ölkələrdə xüsusi dövlət strukturları yaranmağa başladı. Bu strukturlar konsultativ (məşvərət) və icraedici-təşkilati orqanlarına bölünür. Hal-hazırda xüsusi orqanların demək olar ki, bütün ölkələrdə fəaliyyət göstərir. Konsultativ orqanların işi ətraf mühitin vəziyyəti, inkişaf layihələrinin işlənib hazırlanma və reallaşma prosesində ətraf mühitə təsirin proqnozlaşdırılması; müxtəlif idarələr, dövlət aparatının maraqları ilə təsərrüfat subyektlərinin maraqlarının balanslaşdırılması barədə icraedici orqanları məlumatlandırmaqdan ibarətdir. Avropa Birliyi çərçivəsində ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində çox orijinal idarəetmə sistemi yaranmışdır. Bu sistem hətta demək olar ki, super təşkilatların (üstmilli institutların) yaranmasına gətirib çıxarmışdır.

Avropa Birliyinin üzv-dövlətlərinin qanunvericilik müddəalarına müvafiq olaraq ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində əsas icarəedici-təşkilati orqanlar bunlardır: nazirliklər, xidmət orqanları, agentliklər, ekoloji siyasətin işlənib hazırlanması, ətraf mühitin mühafizəsi üzrə proqramların koordinasiyası, ekoloji standartların təşkili, monitorinq, yerli hakimiyyət orqanlarına elmi-metodik, texniki və maliyyə dəstəyi, təbiəti mühafizə qanunvericiliyinin tələblərinin yerinə yetirilməsinin təmini, beynəlxalq əməkdaşlıq üzrə komitələr.

Almaniya ətraf mühitin mühafizəsinin qanunvericilik yolu ilə tənzimlənməsini federal səviyyədə həyata keçirməklə mərkəzi ekoloji idarəetməni gücləndirir [5, s.20]. Almaniyada ekoloji idarəetmə, əsasən, torpaq məsələlərini əhatə edir. Hələlik federal səviyyədə ətraf mühitin mühafizəsi haqqında Məcəllə qəbul edilməyib. Buna görə də kompleks tənzimlənmə haqqında danışmaq hələ tezdir. Hal-hazırda Almaniyanın ətraf mühit hüququ bir qayda olaraq inzibati hüququn tərkib hissəsi kimi [6, s.594], daha doğrusu, inzibati hüquqla birlikdə abidə və landşaftların qorunması hüququ kimi başa düşülür (dağ-mədən, su, balıqçılıq, meşə hüquqları və ovçuluq təsərrüfat hüquqlarına aid edilir) [7, s.11]. Federal səviyyədə ətraf mühitin mühafizəsi sferasını 1986-cı ildə yaranmış Ətraf mühitin mühafizəsi, təbiətin qorunması və radiasiya təhlükəsizliyi üzrə Nazirlik tənzimləyir. Bu nazirlik, əsasən, idarəetmə funksiyalarını (ekoloji siyasətin planlaşdırılması və kommunikasiyası, idarəetmə üzrə qanun və normaların hazırlanması) yerinə yetirir və ekoloji qanunvericiliyin birbaşa yerinə yetirilməsinə görə məsuliyyət daşımır, yəni icraedici funksiya daşımır [8, s.635-638]. Bu nazirliyə aşağıdakı idarələr tabedir: Ekoloji federal Xidməti (nazirliyin elmi ekspertiza ilə təmin olunmasına yardım edir, ekoloji məlumatların toplanması, işlənib hazırlanması, о cümlədən ekoloji maarifləndirmə məsələləri ilə məşğuldur); Təbiətin mühafizəsinin fe­deral Xidməti (təbiətin və landşaftların mühafizəsinin həyata keçirilməsi); Radiasiya təsirindən mühafizə üzrə federal Xidmət (atom enerjisi sahəsində idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirir, о cümlədən nüvə materialları və radioaktiv maddələrin dövlət qorunmasına görə məsuliyyətlidir). Genetik şəklini dəyişmiş orqanizmlərin tətbiq edilməsi və buraxılmasına icazə verən fede­ral orqan Robert Кох adına İnstitutdur. Biosidin buraxılmasına görə məsuliyyəti Tibbi əmək və əməyin mühafizəsi üzrə Federal Nazirlik daşıyır, bitkilərin mühafizəsi vasitələrinin istehsalı və istifadə edilməsinə icazəni isə Bioloji federal Mərkəz verir. Federal idarələr ovçuluq, ətraf mühitin mühafizəsi və landşaftların qorunması; torpaqların ayrılması, ərazilərin təşkili və su təchizatı üzrə əsas təlimatların dərc edilməsi hüququna malikdirlər.

Niderland krallığının coğrafi mövqeyini nəzərə alaraq suyun istifadəsi və qorunması məsələləri dövlət orqanlarına tapşırılmışdır, su nəzarəti orqanlarının normayaradıcılıq və digər vəzifələri, onların fəaliyyətinə əyalətlər tərəfindən nəzarət edilməsinin qaydası isə parlament aktı ilə müəyyən edilir.

Fransada ətraf mühit haqqında qanunvericiliyin kodifikasiyası 10 il davam etmişdir. Fransız Məcəllə-sində ətraf mühitin mühafizəsinə dair normalar ilə yanaşı ayrı-ayrı təbii ehtiyatların istifadəsinə dair normalar da əksini tapmışdır. Lakin təbii ehtiyatların istifadəsi ilə bağlı hüquqi tənzimlənmənin bəzi sahələri sistemləşdirmə prosesinə daxil edilməmişdir. Belə ki, yeraltı qaz, neft, kimyəvi məmulatlar sahəsində tənzimlənmənin aid olunduğu dağ-mədən hüququ normaları kodifikasiya olunmamışdır [9, s.230-284].

Fransanın ətraf mühit haqqında Məcəlləsi bu aktın həcmini və mahiyyətini əks etdirən mürəkkəb və geniş struktura malikdir: burada hissələrə, fəsillərə, bölmələrə və məqalələrə (paraqraflara) bölünən 6 kitab əks  olunmuşdur («Ümumi müddəalar», «Fiziki mühitlər», «Təbii ərazilər», «Flora və fauna», «Çirklənmənin, risklərin və digər neqativ nəticələrin qarşısının alınması», «Yeni Kaledoniyaya, Fransız Polineziyasına, Uollis və Futun adalarına, Fransız cənub və antarktik ərazilərinə və Mayotaya tətbiq olunacaq şərtlər») [10, s.32]. Məcəllə təbii əraziləri, ehtiyatları, təbii mühiti, sahələri və landşaftları, havanın keyfiyyətini, bitkilərin və heyvanların növ müxtəlifliyini millətin ümumi irsi kimi bəyan edir. Onların mühafizəsi, yaxşılaşması, bərpası ictimai maraq kimi bəyan edilərək, insanların indiki və gələcək nəsillərinin maraqları naminə sabit inkişafa cəhd kontekstində nəzərdən keçirilir. Məcəllə qanunun təyin etdiyi çərçivələr daxilində insanın tələbatlarının qənaətbəxş təminatına imkan yaradan dörd ümumi prinsip təsbit edir: 1) ehtiyatlılıq prinsipi; 2) ətraf mühitə dəyən ziyana görə profilaktik tədbirlər prinsipi; 3) çirkləndirən ödəyir prinsipi; 4) ətraf mühitə aid informasiyaya çıxış prinsipi.

İspaniyanın hakimiyyət orqanları yaşayış keyfiyyətinin qorunması və yaxşılaşması məqsədilə, zəruri kollektiv birliyə söykənərək bütün təbii resursların istifadəsinə nəzarət edir.

Portuqaliyada ətraf mühit və yaşayış keyfiyyəti tamamilə müəyyən edilmişdir. Belə ki, dövlətin üzərinə ətraf mühitin çirklənməsi və onun nəticələrini öz xüsusi orqanları vasitəsilə xəbərdar və nəzarət etmək, sahəvi səviyyədə işlənib hazırlanmış və həyata keçirilən siyasətin müxtəlif sferalarının ekoloji istiqamətlərinə kömək göstərmək vəzifəsi qoyulur.

İsveçin 1999-cu il Ətraf mühit Məcəlləsi İsveç mütəxəssisləri tərəfindən ətraf mühit haqqında qanunvericiliyin çərçivə aktı kimi müəyyən olunur. Məcəllənin çərçivəliyi ondan ibarətdir ki, o, ümumi qaydaya görə müxtəlif əməliyyatların son hədlərini təyin etmir və müxtəlif maraqları tənzimləyərək təfsilata varmır [11]. Qaydalar ətraf mühit sahəsində ətraf mühitin mühafizə üzrə İsveç agentliyi və kimyəvi maddələr üzrə Milli müfəttişlik kimi mərkəzi hökumət agentlikləri tərəfindən nəşr edilən reqlamentlərdə daha səciyyəvi şəkildə müəyyən olunur. Ətraf mühit üçün təhlükəli olan bir çox əməliyyatlar üçün ətraf mühit üzrə məhkəmələr və ya regional inzibati şuralar tərəfindən icazə tələb olunur. Hər bir bələdiyyədə nəzarət hakimiyyəti insanların sağlamlığının və ətraf mühitin ziyandan və zərərdən müdafiə olunmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Məcəllədə, ilk növbədə, onun məqsəd və tapşırıqlarının sistemi müəyyən olunur. Məcəllənin məqsədi 1-ci maddəyə müvafiq olaraq, indiki və gələcək nəsillər üçün sağlam və təmiz ətraf mühiti təmin etmək iqtidarında olan sabit inkişafı qorumaqdan ibarətdir. Məcəllə insanların sağlamlığını və ətraf mühiti ziyandan və zərərdən müdafiə etməli, dəyərli təbii və mədəni ətraf mühiti, bioloji müxtəlifliyi qorumalıdır.

İsveçin təbiəti mühafizə orqanları sistemində əsas vəzifəni meşə idarəsi daşıyır». Onun siyasəti iki məsələnin həll edilməsinə yönəlmişdir: ətraf təbii mühitin mühafizəsi və oduncaqların istehsalı. Bundan əlavə, İsveçin meşə idarəsi meşə-təsərrüfatı tədbirlərinin, meşə-qeydiyyatı işlərinin aparılması, о cümlədən meşə-sənaye kompaniyaların və xüsusi firmaların fəaliyyəti üzərində nəzarəti həyata keçirir. Bu idarəyə meşə təsərrüfatı üzrə milli və regional şuralar daxildir. Bütün idarəetmə təşkilatları bir-biri ilə sıx əlaqəlidir [12, s.64].

Qeyd etmək lazımdır ki, ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində qanunvericiliyin təmin olunması üzrə məsələlər çox vaxt aşağı səviyyəli dövlət orqanları və bələdiyyə idarələrinə tapşırılır. Məsələn, Almaniyada ətraf mühitin mühafizəsi üzrə konkret tədbirlərin həyata keçirilməsini torpaqların mühafizəsi orqanları və yerli idarələr təmin edirlər. Böyük əraziyə malik yerlərdə ekoloji idarəetmə üç səviyyədə təşkil olunmuşdur: yüksək səviyyə - əsasən qanunların hazırlanmasına səlahiyyətli olan nazirlik; orta səviyyə - ekoloji idarəetmə üzrə məsələləri həyata keçirən orqanlar; aşağı səviyyə - icazə prosedurundan kənar nəzarəti xüsusən atmosfer havasının mühafizəsi sferasında həyata keçirən aşağı səviyyəli or­qanlar (kommunalar, dairələr, kiçik təşkilatlar, dövlət ekoloji mərkəzləri). Rəqabət aparan qanunvericilik səlahiyyəti - torpaqların, təbii resursların ictimai mülkiyyət və ya ictimai təsərrüfatın digər formalarına verilməsinə; kənd və meşə təsərrüfatı istehsalının, açıq dəniz və sahilyanı sularda balıqçılığın, sahillərin mühafizəsinin kömək edilməsinə; tullantıların aradan götürülməsi, havanın çirklənmədən mühafizəsi və küylə mübarizəyə şamil olunur [13, s.602].

Torpaqların çirklənməsinə qarşı mübarizə sahəsində Almaniyada Torpaqların qorunması haqqında 1999-cu il Federal Qanun qəbul edilmişdir. Qanunun əsas məqsədi çirklənmiş torpaqların praktiki istifadəsinə qaytarılması üçün hüquqi mexanizmlərin yaradılmasından və beləliklə yaşıl massivlərin gərginliyinin azaldılmasından ibarətdir. Qanunda çirklənmiş torpaqların idarəedilməsinə əsas yanaşmalar bunlardır:

- AFR ərazinin müvafiq orqanı atılmış torpaq sahələrinin çirklənməsinin ehtimal olunan riskinin rəsmi qeydiyyatı, yoxlanılması və qiymətləndirilməsinə görə məsuliyyət daşıyır. Müvafiq orqanlar fəaliyyəti çirklənməyə səbəb olan şəxsə cərimə təyin edə bilərlər;

- hər bir konkret halda bərpaolunan işlərin xarakteri və miqyası barədə qərarlar bu torpaq sahəsinin indiki və gələcək istifadəsindən, о cümlədən çirklənmənin kimə və ya nəyə təsir etməsindən asılı olaraq qəbul edilir.

Avstriya Respublikasının Konstitusiyası federasiyanın fəaliyyətinə mədən işi; otlaq daxil olmaqla meşə təsərrüfatı; su hüququ, su anbarlarının vəziyyəti və tərkibinin tənzimlənməsi, qanunvericiliyin ümumi prinsiplərinin müəyyən edilməsi, torpağa münasibətdə isə konkret qanunların nəşr edilməsi; bitkilərin zərərverici və xəstəliklərdən mühafizəsi və s. daxildir. 1989-cu ildə Avstriyada Torpaq sahələrinin çirklənmədən təmizlənməsi haqqında xüsusi Qanun qəbul edilmişdir. Bu aktın məqsədi ilk növbədə təmizlənmə üzrə tədbirlərin maliyyələndirilməsinin təmin edilməsindən ibarətdir; çirklənmiş sahələrin tədqiqatı, qiymətləndirilməsi və təmizlənməsi üzrə işlərin koordinasiyası ümumdövlət səviyyəsində ətraf mühit üzrə Federal Nazirliyə həvalə edilmişdir [14, s.144-148].

Baltikyanı (Latviya, Litva, Estoniya) ölkələrdə SSRİ-nin süqutundan sonra özünəməxsus vəziyyət təşəkkül tapmışdır: qismən də olsa sovet dövrünün qanunverici və normativ hüquqi aktları qüvvədə olmaqda davam edir; heyvanat aləminin, havanın mühafizəsi məsələlərini tənzimləyən bir çox yeni qa­nun və qanunqüvvəli aktlar qəbul olunmuşdur; ən nəhayət regional beynəlxalq hüquq («baltik» hüququ) vacib əhəmiyyət kəsb edir.

Latviyada torpaqdan istifadə və torpaq quruluşu haqqında Qanun (1991-ci il); Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında Qanun (1991-ci il) qəbul olunmuşdur. Litvada Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında Qa­nun (1992 ci il); Torpaq islahatları haqqında Qanun (1991-ci il); Yeraltı sərvətlər haqqında Qanun (1995-ci il); Heyvanat aləminin mühafizəsi haqqında Qanun (1981-ci il); Meşələr, mühafizə olunan ərazilər haqqında Qanun; Estoniyada təbii ehtiyatlardan istifadə hüququ haqqında Qanun (1994-cü il); Çirklənmənin törətdiyi ziyanın ödənilməsi haqqında Qanun (1993-cü il); Ekoloji nəzarət haqqında Qanun (1997-ci il) qəbul olunmuşdur. Bu ölkələrin qanunvericiliyi Avropa İttifaqı hüququ ilə uzlaşdırılmışdır [15, s.156].

Belçikada ətraf mühitin qorunması sahəsində siyasət regionların səlahiyyəti çərçivəsindədir. Torpaqların çirklənməsinə münasibətdə xüsusi qanunvericilik - Torpaqların bərpa edilməsi haqqında 1995-ci il Dekreti fəaliyyət göstərir. Bu akt həm torpaq, həm də yeraltı suların mühafizəsi və bərpası məsələlərini əhatə edir. Dekretdə çirklənmiş torpaqların idarəedilməsinin yeni yanaşmasına söykənən bir sıra əsas ideyalar formalaşdırılmışdır. Məsələn:

- çirklənmiş torpaqların reyestrinin tərtib olunması və torpağın keyfiyyət sertifikatının tələb edilməsi hüququ, о cümlədən reyestrdən çıxarış (xüsusən daşınmaz əmlak alqı-satqısında) nəzərdə tutulmuşdur;

- əvvəllər və yeni çirklənmiş torpaqlar fərqləndirilir.

Dekretdə torpaq sahələrinin ciddi araşdırılma proseduru və təmizlənmə işlərinin həyata keçirilməsi nə-zərdə tutulmuşdur.

Böyük Britaniyada ətraf mühit üzrə Nazirlik əsasən koordinasion funksiyaları yerinə yetirir və ümumi məsələlər üzrə nəzarəti həyata keçirir. Operativ idarəetmə isə daha çox yerli hakimiyyət orqanları (yerli icma) tərəfindən həyata keçirilir [16, s.55].

Torpaqların qorunmasına münasibətdə Böyük Britaniyada 2000-ci ildən etibarən yeni reyim təyin edilmişdir. Yeni rejimin hüquqi əsasını ətraf mühit, nəqliyyat və regionlar üzrə Departamentin Direktivi təşkil edir. Qeyd olunmuş akt torpaqların radioaktiv çirklənməsi hallarına tətbiq olunmur, çünki bu halda xüsusi rejim tətbiq olunmalıdır. Yeni rejim çirklənmiş torpaq sahəsinin bərpa olunması haqqında bildirişin məzmununu müəyyən edir; belə bildirişin göndərilə biləcək şəxslər dairəsini təyin edir; bildiriş haqqında şikayət verilməsinin əsaslarmı müəyyən edir; torpaq sahəsinin dövlət reyestrinə daxil edilməsi üçün tələb olunan məlumatları özündə saxlayır.

Birliyə daxil olan üzv-dövlətlərdə təbiəti mühafizə fəaliyyətinin əsas prinsipi dövlət strukturlarının ictimai qüvvələrin bütün sahələri («Qrinpis», Ümumdünya vəhşi təbiət Fondu və s.) və təsərrüfat subyektləri ilə geniş əməkdaşlığıdır. Bu prinsipə əsaslanaraq təbiəti mühafizə orqanları ekoloji tələblərin riayət edilməsinə məsul olan şəxslərə qarşı dərhal öz səlahiyyətlərindən istifadə etmirlər, onlar razılaşma və qanunla müəyyən edilmiş qaydaların könüllü yerinə yetirilməsi yolu ilə öz məqsədlərinə nail olmağa çalışırlar.

Lokal səviyyədə üzv-dövlətlərin ətraf mühitin mühafizəsinin idarəedilmə təcrübəsini analiz edərkən, qeyd etmək lazımdır ki, son zamanlar yerli idarəetmə sisteminin inkişafı özünü daha çox büruzə verir. Belə ki, yerli özünüidarəetmənin daha mühüm sferasını ətraf mühitin mühafizəsi və istirahət sənayesi deyilən sənaye təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, yerli səviyyədə daha çox idarəetmə və nəzarət funksiyaları uyğunluq təşkil edir. Hal-hazırda yerli hakimiyyət orqanlarında ətraf mühitin mühafizəsinə cavabdeh olan məsul vəzifənin nə-zərdə tutulması da xarakterikdir. Lakin bu о demək deyil ki, digər yarımsahələr tamamilə belə fəaliyyətdən özlərini kənarlaşdırmalıdırlar. Almaniyada, məsələn, ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarət tamamilə şəhər təsərrüfatının funksiyasına daxildir. Müəyyən hallarda, yəni ekoloji vəziyyət xüsusən həyəcanlı olduqda və ya müəyyən re­gion Almaniyanın iqtisadiyyatı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etdikdə, bu məqsədlər naminə vəsait həm ərazilər, həm də mərkəz tərəfindən ayrılır.

Bu gün bütün dünyada təbiəti mühafizə tədbirlərinə büdcə xərclərinin artım tendensiyası müşahidə olunur. Yerli özünüidarəetmə orqanlarının imkanları о qədər də əhəmiyyətli olmasa da, yenə də məqsədyönlü ekoloji siyasətin həyata keçirilməsi üçün kifayətdir. Ekoloji normaların pozulmasına görə son dərəcə ciddi cərimə sistemini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, tətbiq edilən sanksiyanın ölçüsü о qədər böyükdür ki, sahibkar cəriməni ödədikdən sonra, bu onun maliyyə durumuna son dərəcə neqativ təsir göstərir. Almaniyanın yerli hakimiyyət orqanları təbiəti mühafizə tədbirlərində, о cümlədən park, qoruq, heyvanxana və şəhər bağçaları şəbəkələrinin inkişafı kimi başa düşülən rekreasion sənayedə aktiv iştirak edirlər [17, s.101].

Danimarkada ətraf mühit məsələləri müstəqil fəaliyyət sahəsi kimi Ətraf Mühit Nazirliyi, regional (ərazi səviyyəsində) və şəhər hakimiyyətləri tərəfindən həll olunur. Sonuncu iki orqan ətraf mühitin gündəlik idarəedilməsinə görə məsuliyyət daşıyırlar. Ölkənin ərazi idarəetmə orqanları (bundan sonra regional hakimiyyətlər) fəaliyyətin planlaşdırılması, nəzarəti və işlənib hazırlanması istiqamətlərini regio­nal səviyyədə həyata keçirirlər, bələdiyyələr isə bütün bunları şəhər səviyyəsində həyata keçirirlər. Re­gional hakimiyyətlər məsələn su anbarları, göllər, su axını sistemində suyun keyfiyyətinin saxlanılması, su yığılan yerlərin istifadə edilməsi, mühiti çirkləndirən müəssisələrin yerləşdirilməsi üzrə planlar hazırlayırlar, bələdiyyələr isə sutəmizləyən qurğuların, su təchizatı sistemlərinin yerləşdirilməsi, bərk tullantıların azaldılması və s. üzrə işlər görürlər.

Danimarkanın təbiəti mühafizə siyasətinin əsas məqsədi - ətraf mühitin qorunması, hava, su və torpağın çirklənməsinin aradan qaldırılması, о cümlədən çirklənməyə nəzarət etməkdən ibarətdir və bu sahədə fəaliyyəti aşağıdakı əsas prinsiplərə söykənir:

- obyektin qiymətləndirilməsi və problemin həlli vasitəsi;

- çirkləndirən təbiəti mühafizə məsrəflərini ödəyir.

Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə qanunun icraedilmə strukturu aşağıdakı hərəkətlərdən ibarətdir:

- kartoqramın tərtib edilməsi və planlaşdırma;

- icazənin verilməsi və razılaşdırma;

- nəzarət və yoxlama [18, s.103]. Hökumət orqanları, xüsusən, təbiəti mühafizə fəaliyyətinin koordi-nasiyası və planlaşdırılması üzrə bir sıra funksiyaları yerinə yetirirlər. Yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən əldə olunmuş materiallara əsasən regional hakimiyyətlər çirklənmə yerləri və mənbələrinin kartoqramını çəkirlər və ətraf mühitin vəziyyəti barədə ətraflı məruzə hazırlayırlar. Bu da, məsələn, ətraf mühitin keyfiyyətinin yaxşılaşması, müəssisələrin yerləşməsi və tullantıların azaldılmasına dair planların işlənib hazırlanmasının əsasını təşkil edir. Bundan əlavə, bələdiyyə orqanları rayon istilik təchizatı, çirkab suların dərəcəsi, su təchizatı, su axınlarının istifadəsini planlaşdırırlar. Bu planlar qəbul olunmuş regional planlarla ziddiyyət təşkil et-məməlidir, məhz bütün təbiəti mühafizə tədbirləri bunların əsasında keçirilməlidir.

«Ətraf mühitin qorunması haqqında» Qanunun əlavəsində əvvəlcədən razılaşdırılmalı tədbirlərin si-yahısı verilmişdir. Razılaşdırılmalı orqan, bir qayda olaraq, yerli hakimiyyətlərdir. Lakin texnoloji və ekoloji cəhətdən daha çətin və təhlükəli müəssisə və zavodların tikintisi və ya genişlənməsi isə regional hakimiyyətlərlə razılaşdırılır.

Təbiəti mühafizə razılaşması tələb edən müəssisələrin nəzarəti və yoxlanılması razılaşan tərəfdən aparılır. Razılaşma funksiyasını yerinə yetirən regional hakimiyyətlər eyni zamanda bələdiyyələrin ekolo­ji idarəetməsinə də nəzarət etməlidirlər.

Bələdiyyə orqanlarının mühüm funksiyası:

- təbiəti mühafizə razılaşması tələb olunan və ətraf mühitə daha az zərər yetirən sahibkarlar;

- ticarət qaydaları ilə (ticarət qaydaları yerləşmə yerindən və maliyyə mənbələrindən asılı olmayaraq bütün eyni fəaliyyət istiqamətli müəssisələrə vahid tələblər irəli sürür) bağlı olan müəssisələr;

- təbiəti mühafizə razılaşması tələb olunmayan müəssisələr (kənd təsərrüfatı müəssisələri) üzərində nəzarət və yoxlamanı həyata keçirməkdən ibarətdir [19, s.104].

Danimarkada ətraf mühitin mühafizəsinə ayrılan xərclər ölkənin ümumi büdcəsinin 4%-i təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu vəsaitin əsas hissəsi, yəni 90%-i şəhər büdcəsindən daxil olur. Regional hakimiyyətlər tərəfindən ayrılan xərclər 3%, mərkəzi hakimiyyətlər isə müvafiq olaraq 6% təşkil edir. Bələdiyyələr tərəfindən ayrılmış vəsaitin əsas hissəsi təmizləmə qurğularının tikintisi və istismarına gedir. Kommunal-şəhər sektorunda təbiəti mühafizə maliyyələşməsinin əsas mənbəyini vergi və rüsum, о cümlədən istifadəçilərin ödənişi təşkil edir.

Göründüyü kimi, hal-hazırda Avropa Birliyinə daxil olan bir sıra dövlətlərdə ətraf mühiti dağıtmamaq şərtilə iqtisadiyyatın dayanıqlı inkişafı barədə fikir formalaşmışdır. Ətraf mühit və inkişaf üzrə BMT konfranslarının (Rio-de-Caneyro, 1992; Yohanesburq, 2002) tövsiyələrinə müvafiq olaraq, neqativ tendensiyaların aradan qaldırılması və müasir texnologiyaların yaradılması üzrə tədbirlərlə bərabər, həm də sabit inkişaf məsələlərinin nail olunmasında dövlət hakimiyyət orqanları və əhalinin vahid məqsəd və istəkləri, о cümlədən adekvat normativ-hüquqi bazanı özündə əks etdirən təbiətdən sabit istifadə şərtlərinin yaradılması - ətraf mühitin qorunması və təbii resursların istifadə olunması sahəsində sabit inkişafa keçid dövründə əsas meyarlar ola bilər [20, s.6]. Daha sonra, ekologiya sahəsində vətəndaş cəmiyyəti institutları ilə dövlət strukturlarının fəaliyyətinin optimal uyğunluğunu tapmaq lazımdır. Bu zaman vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı heç bir halda dövlətin zəifləməsi və ya onun ətraf mühitin qorunması, təbiətdən istifadə və ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunması sahəsindən kənar edilməsi hesabına həyata keçirilməməlidir. Bu sahədə, xüsusən, qanunçuluq və hüquq qaydasını təmin edən dövlət-hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətini gücləndirmək tələb olunur. Bunu isə ictimaiyyətin nüfuzuna əsaslanaraq etmək lazımdır: hər bir konkret insandan beynəlxalq ictimai ekoloji təşkilatlara kimi.

 

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

 

1. Heritier A. The Ajjommodation of Diversity in European Polijymaking and its Outjomes: Regulatory Polijy as a Patjhwork Cournal of European Publij Polijy, 1996, Vol. 3, №2, P.149-167.

2. Wurzel R. K. W. The Role of the EU Presidency in the Environmental Field: Does it Make a Differenje Whijh member State Runs the Presidency? Cournal of European Publij Polijy, 1996, Vol. 3, № 2, P. 272-291.

3. Pollegrom S. The Jonstraints of Daily Work in Brussels: How Revelant is the Input from the National Japitals? In: Andersen M. S.,

Liefferink D. The Innovation of EU Envi­ronmental Polijy, Jopenhagen. Sjandinavian University Press, 1997, p. 36-58.

4. Andersen M.S. Denmark: The Shadow of the Green Macority European Environmen­tal Polijy: The Pioneers. Manjhester: Manjhester University Press, 1997, P. 251-286.

5. Боголюбов С. А. Глобализация и развитие экологического законодательства // Жур­нал российского права. 2004, №5, с. 20.

6. Steinberg R. Probleme der Europaisierung des deutsjhen Umweltrejhts Arjhiv des offentlijhen Rejhts. Tubingen, 1995, Bd. 120, H. 4, s. 594.

7. Жалинский А., Рерихт А. Введение в немецкое право. М., 2001, с. 11.

8. Дубовик О.Л., Крсмер Л., Любе-Вольф Г. Экологическое право: Учебное пособие. Отв ред. О.Л.Дубовик. М., ЭКСМО, 2005, с. 635-638.

9. Клюкин Б. Д. Горные отношения в странах Западной Европы и Америки (Англия, Канада, США, Франция. ФРГ). М., 2000. С.230-284.

10. Хохлявин С. А. Экологический кодекс Франции и нормы финансового ха­рактера, обеспечивающие его реализа­цию при обращении с отходами // Эко­логическое право. 2005, №3, с. 32.

11. Duner К. The Environmental Jode Swedish Environmental Protejtion Agenjy. 8 Cune 2004.

12. Журнал «Лесохозяйственная информа­ция. Сборник научно-технической ин­формации по лесному хозяйству», № 9. ВНИИЛМ, 2002, с. 64.

13. Бринчук М. М. Экологическое право: Учебное пособие. 2-е изд. перераб. и доп. М., Юристь, 2003, с. 602.

14 Дубовик О. Л. Экологический кодекс ФРГ // Право и политика. 2000, №10, с. 144-148.

15. Бергхольцас И. Балтия. Национальное и международное экологическое право. 4.1. Рига, 2000, с. 156.

16. Кутафин O. E., Фадеев В.И. Муниципаль­ное право Российской Федерации. Учеб­ник. 2-е изд., перераб. и доп. М, Юристь, 2004, с. 55.

17. Гейт Н. А. Экологическое право: курс лекций. М, ТК Велби, Изд-во Проспект, 2007, с. 101.

18. Гейт Н. А. Экологическое право: курс лекций. М, ТК Велби, Изд-во Проспект, 2007, с. 103.

19. Гейт Н. А. Экологическое право: курс лекций. М., ТК Велби, Изд-во Проспект, 2007, с. 104.

20. Устойчивое развитие: ресурсы России I Под общ. ред. Н.П.Лаверова. М., Изда­тельский центр РХТУ им. Д. И.Менде­леева, 2004, с. 6.