Bakı xəbər.-2017.-24 fevral.-№35.-S.15.

Həftənin günləri qədim türk inancına görə...

II yazı

Binnət Hümbətoğlu,

Tədqiqatçı-jurnalist, kulturoloq

Xalq olaraq həmişə qədim inanclarımıza söykənməyi sevirik. Əlbəttə, xalqın yaratdığı inanclar sistemində bizim dünyagörüşümüz, dünyaya, həyata münasibətimiz ifadə olunub.

Ənənələrimizə sahib çıxmağımız bizi vadar edir ki, ulularımızın etiqad ünvanlarını araşdıraq. Əcdadlarımız böyük bir mədəniyyət miras qoyub gedib bizə. Onların hər bir təbiət hadisəsinə öz münasibəti olub. Həftənin günlərinə də öz yozum və biçimlərini verib babalarımız.

Digər tərəfdən, bugünkü anlayışdan yanaşdıqda (heç şübhəsiz ki, zaman keçdikcə qədim anlayşlar öz şəklini, məzmun və mahiyyətini qismən, bəzən də xeyli dəyişməli olur və bəzən ilkin anlayışdan əsər-əlamət belə qalmır. Yəni bəzən görüntü, bəzən şəkli və s. yanaşmalar nəticəsində) bu anda, bu məqamda, mahiyyətə uyğun bir az da dəqiqləşdirsək, tanrı məqamı, tanrı ilə söhbətləşmək, danışmaq məqamı, anı kimi də başa düşülə bilər.

Bundan başqa, mövcud vəziyyətdə Adna ifadəsinə nəzər salsaq, bu ifadənin iki hissədən (hecadan) ibarət olduğunu görə bilərik: Ad və An. Ad anlayışı ilkin olaraq Ağ işığın dışartısı (çox güman ki, odu, şəfəqi, şöləsi) kimi başa düşülür. Şumer (remuş, remus, ramus - günəş musiqiçiləri, tanrı musiqiçiləri) - Babil dövrlərində isə bəzi toplumlara, tayfalara verilmiş ad. Məsələn, Akad (akkad - tanrının parıltısından doğan, dışaran işıq, Tanrı işığının parıltısının əksindən dışaran işıq), daha sonralar (Ak - böyüklük mənasını daşıyanda) - böyük işığın parıltısının əksinin  dışartısı (insanlara, tayfalara şamil edildikdə) - Böyük işığın dışartısına məxsus olanlar, Böyük işıqdan dışaranlar, çıxanlar və s. qüdrətli qövmlər, tayfalar, Böyük Tanrının dışartısı və s. Bayad tayfa adı da o cümlədən: Yaradan İşıq Tanrının binasında dışaran işığın yanında olanlar (insanlar, möminlər, onların tayfaları və s.).

İndi isə AN anlayışına nəzər salaq: bu anlayış da bu birləşmə şəklində ilkin olaraq Yaradan Ağ işıq Tanrının nuru anlamına gəlir. Sonrakı dövrlərdə - qədim Şumer dastanlarının yarandığı dövrlərdə də bu həmin mənanı verir. Lakin nisbətən mükəmməlləşmiş formada.

Dastana görə, yaranışda ilkin olaraq yerlə göy birləşmiş formada olmuşdur. Sonradan (tanrının hökmü ilə) onlar ayrılmışlar. Göyü AN (göy tanrı - nur tanrı, B.H.), yeri isə Kİ (Ku - odun, günəşin parıltısı - Anın yerə düşən işığı, yerdə əks olunan parıltısı, B.H.) adlandırmışlar.

Göründüyü kimi, bu adın da - Adna ifadəsinin də həftə günlərindən birinə şamil edilməsi heç də təsadüfi olmamışdır.  Sonradan bu ifadələr insan adlarına da tətbiq olunmağa başlamışdır. Məsələn, Adnan (bəy), Sayad (xanım, yaxud bəy) və s.

3. Duus

Mənim klassik formada ifadə etdiyim həftənin günlərindən birinin adı olan Duus müasir  dövrdə insanlar tərəfindən "Duz" kimi səsləndirilir, təqdim olunur. Uşaqlıq dövrlərimdə eşitdiyim "duz" ifadəsi - yəni "duz günü" ifadəsinin məna, məzmun, mahiyyət, ümumən etimologiyasına nəzər yetirsək görəcəyik ki, bu cür ifadə tərzində bu günün mahiyyəti sırf məişət anlayışı ilə bağlıdır. Məsələn, "xörək duzu" və yaxud biz, qıyıq anlayışında başa düşülən, "təkəlduz" tikmələrin işlənmsində istifadə edilən tikiş vasitəsi olan "duz" mənasında başa düşülür. Həmçinin keçmişlərdə heyvani nəqliyyat vasitələri üçün istifadə olunan çul, palan, yəhər və s. bel örtüyü vasitələrinin tikilməsində - hazırlanmasında da "duz" (qıyıq) adlanan tikiş vasitəsi kimi qəbul edilən "palanduz" və s.

Xatırlayıram ki, bununla əlaqədar, bir az kobud olsa da, xalq arasında belə bir deyim də mövcud idi: "Elm - plan duzdu bu, molleyi".. deyil.  Bu misalı əsasən bir iş görərkən hövsələsizlik edib, nəticə əldə edə bilməyən gənclərə söyləyirdilər. Yəni həmin işi nümunə olaraq səbrlə, elmlə yerinə yetirən şəxsin dilindən eşitmək mümkün idi. Tövsiyə olaraq.

Güman edirəm ki, həftənin bu gününün bu adla (duz) - məişəti adla adlandırılması son minilliklərə aiddir. Belə ki, ya hər hansı bir tikiş, toxuma və s. iməcilik günlərinin həftəlik keçirilməsi ilə, ya da insanların özlərinin qida vasitəsi olaraq yenə də həftəlik "xörək duzu" (şoran yerlərdən, duz dağlarından və s.) toplaması məişət mərasimi günü ilə əlaqədar olmuşdur. Yaxud da qədim heyvandarların öz sürülərinin, naxırlarının, ilxılarının həftədə bir dəfə duzla qidalandırılması əlaməti ilə əlaqədardır. Əlbəttə ki, bu ad həqiqətən də sadaladığım məişət məsələləri ilə əlaqədar meydana gəlmişdirsə.

Lakin bütün bu məişət məsələləri ilə əlaqədar sadaladığım səbəblərə baxmayaraq, mən həftənin bir gününə duz ("duus") adının verilməsinin gündəlik həyati-məişəti əsaslarla bağlı olmağına o qədər də inanmıram. Guman edirəm ki, buna az da olsa, haradasa haqqım da çatır. O mənada ki, təvazökarlıqdan uzaq olsa da deyim ki, milli mənşəyimizin yaranışdan bu yana tarixinə, adət-ənənəsinə, dini-fəlsəfi dünyagörüşünə cüzi-epizodik də olsa bələdçiliyimdən bu fikrimdə (inanmamağımda) israrlıyam.

Mən bu vaxta kimi yazdığım məqalələrimdə dəfələrlə şərh etdiyim kimi, Us; Su; Du(u)s; S(u)ud ayrı-ayrılıqda, eyni zamanda da Ul - Lu və Us - Su; yaxud əksinə Ul - Us (Ulus) birləşməsində bu anlayışların ("Günəşçilik dövrü" tarixində) müstəqil olaraq (dini-fəlsəfi baxımdan) öz məzmun, məna, məntiq və mahiyyəti, həmçinin bu mahiyyətlərin köklü əsasları vardır.

Bu mövzuya da aidiyyəti olduğu üçün bunları bir daha təqdim etsəm, düşünürəm ki, oxucularım məni qınamazlar.

İlkin variantlarda - ən sadə formada; U - odu mənalandrır. S - sözü, yeri gəldikdə səsi, D - dışarmağı, çıxmağı; təkrar olaraq U - əks olunmanı (suda, güzgüdə və s.) ; Ud şəklində - dışaran od, odun dışarması, çıxması; UDU şəklində - Günəşi (yəqin ki, suda əks olunan od, ud mənasında); US, SU birləşmələrində - Odun, (Günəşin) səsi, sözü; DUUS birləşməsində - Odun (Günəşin) suda əks  olunan əksinin səsi və yaxud da sözu; SUUD formasında da (əks oxunuşda) hələlik bu anlayışda özünü təqdim edir.

Müasir elmi-texniki tərəqqinin yüksək inkişafı nəticəsində "Günəşin səsi"nin mövcudluğu - Günəşin səs yaratma imkanının olduğu mütləq olaraq müəyyən edilmişdir (Günəşdə yaranan qasırğa, tufan, küləklər və s. təbii proseslər zamanı). Və bu da elmi şəkildə konkret olaraq sübut edir ki, hələ on min illər öncə əcdadlarımıza bu bilgilər məlum olmuşdur. Bunu min illər öncə Zərdüştlərin, sonradan bəzi dərvişlərin ney alətində Günəş tanrı üçün ifa etdikləri Sima (Suma, Amusu - Suma B.H.), "muğamının" musiqi səs tərzi də bir daha təsdiqləyir.

Buradan belə bir məntiqi nəticəyə gəlmək olar ki, həftənin hansısa bir günündə (DUUS günündə) insanlar su ətrafına toplaşıb günəşin sudakı əksində onlara məlum olan "günəş səsinə" ibadət mərasimi keçirirmişlər və bu günə də DUUS adı veriblərmiş.

 O ki, qaldı US - SU ifadəsində kütlə, xalq, içməli su mənalarına, o cümlədən də UL - LU (mənası qırmızı - lal od deməkdir) və bu ifadənin Us ifadəsi ilə birləşməsindən əmələ glən ULUS  anlayışıına; bu birləşmədə bu ifadə qədimliyə işarə olunaraq, qədim əcdadlarımıza aid olan - bu günkü Ulularımız, Uluslarımız anlayışının ilkin variantını təqdim edir.

Digər tərəfdən US - SU ifadəsinin bugünkü xalq, kütlə və içməli su anlayışına çevrilməsinə gəldikdə isə, bu, böyük zaman kəsiyində baş verən bir prosesin məhsuludur ki, xalqın, kütlənin Su ustunə ibadətə yığıldığı anların görüntüsündən, şəkli formasından götürülüb ifadə olunan, yəni ilkin adın, mövcud məqsəddən, müəyyən qədər həqiqi mahiyyətdən uzaqlaşdırılaraq, görüntü yaddaşının itaətinə salınmasıdır.

Daha dəqiq desəm, ilkin əsas mahiyyətdən zaman-zaman kənarlaşaraq, görüntü - şəkli mahiyyətə meyl etmə prosesinin məhsuludurE Məsələn, indi su adlandırdığımız içməli qida məhsulunu, ta qədimlərdə bizimdillilərin əksər tayfaları ərazilərindən, məişətlərindən aslı olaraq AK (UK) - AQ(UQ), KU(QU) - QU (UQ) və s. adlarla ifadə etmişlərE

Düşünürəm ki, daha başqa izaha ehtiyac yoxdur.

4. Tek gün

Tarixi mənbələr təsdiq edir ki, hələ ən azı 5 min il bundan öncə türk mənşəli xalqların dilində tək (tek - vahid, bir) sözü indiki anlayışda çox geniş formada işlənirmiş.

Məsələn, qeyd olunan dövrlərdə Fransa ərazisindən tapılmış gil tabaq üzərindəki  keyik (maral, keçi) şəklinin altında (bu şəklin məna və mahiyyəti barədə "Müdrikliyin səlahiyyət zirvəsi" kitabımda məlumat vermişəm) yazılan yazı (yarısı qırılıb düşsə də) türk dilində təxminən belə səslənirdi: "Atəşə səcdə eləyərək, tək tanrıya tapındıq" - (hesab edirəm ki, bu ifadə mənim yanaşmamda o dövrün dil quruluşuna görə daha uyğun gələrdi: "Oda kafa endik, tis kapatık, tek tenge tapındıq"). Bu həm də onu göstərir ki, qədim türklər Avropada sakin olarkən müasir avropalıların yer üzündə heç iz-tozları da olmamışdır.

Həftə günlərindən birinə "tek (tək) gün" adının verilməsinə gəldikdə isə, hesab edirəm ki, bu, qədim əcdadlarımızın 20 günlük həftə təqvimindən 13 günlük və daha sonralar isə 7 günlük həftə təqviminə keçmələri ilə əlaqədar olmuşdur.

Yəni bütün günlər (həm 13-də, həm də 7-də) "axşamı" və "günü" olmaqla cüt-cüt hesablandığından, yerdə qalan bir günə "tek (tək)" adı verilmişdir.

Lakin 7 günlük təqvimin qədim adlarına nəzər saldqda görürük ki, bu fikir də özünü o qədər doğrultmur. Məsələn, "DUUS (duz)" və "Sanba (şənbə)" günləri hər biri tək və müstəqildir. Yəni bu günlərin "axşamı" qeyd olunmur. Çox güman ki, bunun da o dövr üçün öz dini-fəlsəfi mahiyyəti olmuşdur.

Ümumiyyətlə isə, mənim qeyd etdiyim həftə günlərini bu günkü həftə günlərinin yerində yerləşdirib adlandırsaq, yəqin ki, aşağıdakı kimi sıralanar:

Müasir 7 günlük həftənin I günü - duus; II günü - çarsanba axşamı; III günü - çarsanba; IV günü - adna axşamı; V günü - adna; VI  günü - Sanba; VII günü - tek və s. - kimi təqdim olunar.

Eyni zamanda, sıralanmada bu adların mümkün yerdəyişməsini də istisna etmirəm. Çünki o dövrün - bu günlərin adlandırılması dövrünün hər hansı bir dəqiq mahiyyətini hələlik əldə edə bilməmişəm.

Ancaq göründüyü kimi, bu günün özündə də "Carsanba" (axşamı da) və "Sanba" günləri müəyyən səs uğramalarına məruz qalsalar da öz adlarını qoruyub saxlaya bilmişlər.

Axşam - ifadə anlayışını isə şərh etdikdə belə bir mənzərə yaranır; Ta qədim zamanların anlayışı ilə yanaşsaq AK və KAM olmaqla iki mahiyyəti özündə etiva edir. AK - birləşməsində yazının əvvəlində qeyd etdiyim kimi lYaradan işıq tanrının parıltısı" anlayışını ifadə edir. KAM olaraq isə, "düşən işığın (millənən), maya işığın parıltısı"  mənasına gəlir. AKKAM (axşam) birləşməsində isə "Tanrının saldığı işığın əksinin parıltısı" mənasını verir ki, bu da axşamlar yandırılan işığa (şama) işarədir ki, bu da bu günkü axşam anlayışı kimi özünü təqdim edir.

Zaman keçdikcə isə KAM (KAM - QAM; MAK - MAQ) ifadəsi (xüsusən də K səs və işarəsi) səs uğramalarına məruz qalaraq ŞAM (MAŞ) kimi ifadə olunmuşdur. Lakin ilkin məna və mahiyyətinə nəzər salsaq, görərik ki, mənası - KA, AK anlayışında Tanrının parıltısı mənasına gəlir. Yəni bu gün yanar vasitə olan, işıq verən "ŞAM". Təbii ki, bu o zaman belə şəklə düşüb, bu səsli sözlə ifadə olunur ki, buraya M səsi əlavə olunaraq ŞAM (KAM) formasına düşür. Yəni Maya Tanrıdan  (Günəşdən) aşağı düşən, sallanan, millənən işığın yerdəki əksi deməkdir. Fikrimin təsdiqi üçün qədim əcdadlarımızın Nil çayı sahillərinə gəlib böyük SAUS (Sayıs) mədəniyyətini yaratdıqdan sonra İşıq Tanrı ilə Günəşlə bağlı bir çox mənəvi-mədəni anlayışları, o cümlədən də toponimləri özlərindən sonraya buraxmışlar. Daha dəqiq desək, yəni məhz bu anlayışla (Kam, Şam) bağlı indiki Suriya ərazisindəki Şam şəhərini misal göstərə bilərəm. Bu ölkənin ən qədim adının isə, təbii ki, Assur olması və indiki Şam şəhərinin ilkin adının Kam olması tarixdən heç də silinməmişdir.

Bu anlayışın (eləcə də AS, UR, ümumilikdə ASUR - ASSUR anlayışlarının da) qaranlıqla əlaqələndirilməsinin izahını isə mən "müdrikliyin səlahiyyət zirvəsi" kitabımda vermişəm. Əsası - KAMAS (Qamas), KAMAŞ, QUMAŞ (Gümaş), QUNAŞ (Günaş - Günəş) anlayışında təqdim edilməklə.