Səs.-2016.-29 aprel.-¹ 76.-S.11.
Multikulturalizm: milli və etnik müxtəlifliyin tənzimlənmə siyasəti
Multikulturalizm siyasətinin mahiyyəti və inkişaf mərhələləri
Asəf Qənbərov,
Bakı İslam Universitetinin Zaqatala şöbəsinin müəllimi
Multikulturalizm siyasətinin doğru anlaşılması üçün, birinci növbədə bu siyasi düşüncənin yaranma səbəblərini, ortaya çıxdığı tarixi konteksti və insan hüquqları konsepsiyasının inkişaf mərhələlərini təhlil etməkdən başlamaq lazımdır. Belə ki, dünya ölkələrinin əhali tərkibinə nəzərdən keçirdikdə görürük ki, bunların böyük əksəriyyəti çoxmillətli və ya polietnik bir tərkibə malikdir. Milli-etnik və dini müxtəliflik, demək olar ki, tarixinin bütün dövrlərində mövcud olmuşdur. ABŞ, Rusiya, Avropa ölkələri və s. immiqrantlardan təşkil olunmuş çoxmillətli cəmiyyətlər və ya Böyük Britaniya kimi böyük dövlətlər tərəfindən yerli xalqların yaşadığı ərazilərin birləşdirilməsi, habelə qitələrarası kütləvi immiqrasiya prosesinin yaşanması milli-etnik müxtəlifliyi meydana gətirən obyektiv səbəblərdir. Multikulturalizm siyasəti də, məhz bu milli-etnik və dini müxtəlifliyin qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsini təmin edən demokratik bir siyasətdir. Buna görə də, multikulturalizmə milli və etnik azlıqların hüquqlarının tənzimlənmə siyasəti kimi baxa bilərik.
Multikulturalizm, siyasi nəzəriyyə olaraq yaxın tarixlərdə ortaya çıxmasına baxmayaraq, qısa zaman ərzində çox populyar termin halına gəlmişdir. "Çox mədəniyyətçilik" kimi dilimizə tərcümə edilən multikulturalizm, mütərəqqi demokratik quruluşların milli və etnik azlıqlara qarşı yürütdükləri yeni bir siyasi konsepsiyanı ifadə edir. Amma milli, etnik və dini cəhətdən rəngarəng, kosmopolit cəmiyyətlər daha öncə də, söylədiyimiz kimi, həmişə mövcud olmuşdur. Yəni multikulturalizmi, sadəcə demoqrafik (milli, etnik, dini) müxtəliflik olaraq anlamaq doğru deyil, əksinə multikulturalizm siyasi quruluşun bu müxtəlifliyə verdiyi müəyyən növdə bir cavabdan ibarətdir. Bu yeni yanaşmaya, etnik müxtəlifliyi dəstəklədiyi üçün "fərqlilik siyasəti", xüsusi mədəni kimlikləri inkişaf etdirməyə zəmin hazırladığı üçün "kimlik siyasəti" və ya milli və etnik azlıqlara rəsmi statuslar verdiyi üçün "tanınma siyasəti" də deyilməkdədir. Multikulturalist siyasi nəzəriyyə liberlizmdən ilham almaqla yanaşı, onun zəifliklərini kompensasiya etməyə çalışır. Burada artıq azlıq hüquqları təmin edilir, onlara təmsil haqqı və bəzi hallarda özünü idarə etmə haqqı tanınır.
Tarixi prosesdə millət-dövlətlər tərəfindən mədəni müxtəlifliyə bir-birindən fərqli mövqe və ya siyasi proqram tətbiq edilmişdir. Bunlardan ilki assimilyasiya siyasətidir. Bu yanaşmaya görə, etnik-mədəni və dini müxtəlifliklər yox olmağa məhkum olan, modern öncəsi zamanların qalıqlarından ibarətdir. Elə isə dövlət müxtəlifliyi deyil, inteqrasiyanı təşviq etməlidir. Assimilyasiya siyasətində nəzərdə tutulan inteqrasiya, bütün etnik-mədəni mənsubiyyətlərin fövqündə, müştərək dil və mədəniyyət çərçivəsində "millətləşmə" kimi başa düşülür. Burada milli və etnik azlıqların mədəni və dil hüquqları tamamilə gözardı edilir. Nəticədə, milli və etnik azlıqlar ölkənin hakim xalqının mədəniyyəti, dili və milli kimliyi içərisində əriyərək assimilyasiyaya uğrayır. Buna Fransa Cümhuriyyətini misal göstərə bilərik. XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində Fransada Cumhuriyyət elan edildikdə, əhalinin tərkib hissəsi etnik və dini cəhətdən olduqca rəngarəng olmuşdur. Fransada hakim fransız mədəniyyəti və dilindən bəhs etmək mümkün deyildi. Amma uzun illər davam edən assimilyasiya vahid Fransa xalqının formalaşmasına zəmin hazırladı.
ABŞ-da isə milli və etnik müxtəlifliyə münasibət fərqli olmuşdur. 1960-cı illərə qədər ABŞ-da "əritmə qazanı"na (melting pot) bənzədilən assimilyasiya modeli tətbiq edilmişdir. "Ətirmə qazanı" modelində əsas hədəf, müxtəlif xalqların birləşərək, vahid bir Amerika xalqı içərisində inteqrasiyasına nail olmaqdır. Amma Amerika xalqı dedikdə, tamamilə anglo-sakson mədəniyyətinin hakim olduğu millətləşmə nəzərdə tutulurdu. Afrika mənşəli amerikalıların isə, ümumiyyətlə burada yeri yox idi. Belə ki, 1960-cı illərə qədər irqi ayrı-seçkiliklə əlaqəli bir çox qanunlar qaradərililəri ikinci dərəcəli vətəndaş hesab edirdi. 1955-1968-ci illər Amerikada əsasən, Afrika mənşəli olanların həyata keçirdikləri sivil haqlar hərəkatları ilə yadda qalmışdır. Sivil haqlar hərəkatı irqçiliyə qarşı çıxan və cəmiyyətdə hər kəsə (qara dərili, kişi-qadın, cinsi oriyentasiyasına görə, immiqrantlara) bərabərlik və ədalət tələb edən genişmiqyaslı ictimai hərəkat olmuşdur. Bu tarixdən etibarən ABŞ-da milli-etnik müxtəliflik tanınmağa başlandı və azlıqların mədəni və ana dillə əlaqəli tələbləri müsbət qarşılandı. Mədəni müxtəlifliyin müsbət qiymətləndirilməsi təbii ki, multikulturalizm siyasətinin başlanğıc mərhələsi idi.
Klassik liberalizmin inkişaf etməsi ilə demokratiyanın yayıldığı bütün bölgələrdə mədəni müxtəlifliyin ifadə edilməsi önündəki məhdudiyyətlər qalxmışdır. 1948-ci ildə BMT Baş Məclisi tərəfindən bəyan edilmiş İnsan Hüquqları haqqında Ümumi Bəyannaməsi və 1950-ci ildə Romada elan edilmiş "İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi Haqqında Avropa Konvensiyası" fundamental insan hüquqları ilə yanaşı, milli və mədəni mənsubiyyət hüquqlarını təmin etmiş və irqçiliklə əlaqəli ayrı-seçkiliyi qadağan etmişdir. Liberal-demokratik siyasi rejimlər bu prinsiplər çərçivəsində plüralizm siyasətini tətbiq edirlər. Demokratik plüralizm siyasəti də, öz növbəsində etnik canlanmaya səbəb olur. Etnik canlanma prosesi multikulturalizmə gedən yolun ikinci mərhələsini təşkil etmişdir. Amma qeyd etmək lazımdır ki, demokratik plüralizm siyasəti, mədəni müxtəlifliyin inkişaf etdirilməsi və ya ifadəsini vətəndaş cəmiyyətinin öhdəsinə verilir. Dövlət, sadəcə olaraq xüsusi mədəni kimliklərin ictimai təşkilatlanmasına şərait yaradır, aktiv şəkildə müxtəlifliyi təşviq etmir.
XX əsrin sonlarından etibarən inkişaf edən multikulturalizmə gəlincə bunu, liberalizmin inkişaf etdirilməsi və ya liberal demokratiyanın genişləndirilməsinin məntiqi nəticəsi kimi görə bilərik. Multikulturalist siyasətdə yuxarıda ifadə edildiyi kimi, mədəni müxtəlifliyin varlığı və digəri qəbul edilməklə yanaşı, bunların siyasi təşkilatlanması təmin edilir və dövlət proqramı çərçivəsində təşviq edilir. Multikulturalizm siyasətinin bu modelinə çox vaxt Kanada, Avstraliya və İsveçrə modelləri misal verilir. Amma onu da qeyd etmək lazımdır ki, dünya təcrübəsində mədəni müxtəlifliyi qoruyan və inkişaf etdirən müxtəlif modellər vardır.
Multikulturalizm modelləri və milli-etnik azlıqlar
Multikulturalizmin siyasətinin mahiyyəti, milli və etnik müxtəlifliyin tənzimlənməsində özünü göstərməkdədir. Yəni konkret olaraq multikulturalizm, milli-etnik və dini azlıqların hüquqlarının təmin edilməsi ilə əlaqəlidir. Kanadalı siyasət filosofu Vil Kimlika (1962) "Multicultural Citizenship" və "Contemporary Political Philosophy" adlı kitablarında azlıqların tələblərinə müvafiq olaraq müxtəlif multikulturalizm modellərini təhlil etmişdir. Kimlika multikultural vətəndaşlıq konsepsiyasını təqdim edir. O, multikultural haqlarla vətəndaşlığı uzlaşdırmağa çalışır. Bu nəzəriyyəyə görə mədəni müxtəliflik dəyərli və fərqli olmaqla yanaşı, həm də fərdlərə kimlik və mənsubiyyət duyğusu qazandırır. Buna görə də, milli və etnik haqların qorunması zəruridir. Kimlika, özünü idarə etmə, çox etniklik və xüsusi təmsil haqqı olmaqla üç növ azlıq haqlarından bəhs etməkdədir.
Özünü idarə etmə və ya öz müqəddəratını təyin etmə hüququ, müəyyən bir ərazidə tarixən kompakt şəkildə yaşayan, ortaq bir dilə sahib olan milli azlıqlara şamil edilir. Kanadadakı muxtar əyalət olan Kvebek, İspaniyada yerləşən Kataloniya əyaləti və ya Belçikada Flamand bölgəsini buna misal göstərmək olar. Amma özünü idarə tələbləri bəzi hallarda tamamilə müstəqil bir dövlətə çevrilmə iddialarına qədər genişlənə bildiyinə görə birmənalı qarşılanmır. Kimlika milli azlıqların tələb etdiyi özünü idarə hüququnun daha çox federalizm siyasi rejimlərinə uyğun olduğunu vurğulayır.
Çox etniklik haqları (polyethnic rights), əsasən immiqrantların təşkil etdiyi etnik və dini azlıqların mədəni kimliklərini ifadə etmələrini asanlaşdıran azlıq haqlarıdır. Burada mübahisəli məsələ, etnik və dini azlıqlara bəzi qanunlarda güzəştlər verilməsi ilə əlaqədardır. Misal olaraq İngiltərədə müsəlmanlar və yəhudilər heyvanların kəsilməsini qadağan edən qanunların onlara şamil edilməməsini tələb etməkdədirlər. Yenə də İngiltərədə müsəlman qadınların dövlət qulluğunda olarkən nizamnamədə nəzərdə tutulan geyim formasında istisnaların tətbiq edilməsi; siqh dininə mənsub olanlara ənənəvi geyimlərinə icazə verilməsi bu qəbildən hesab edilir. Fransada dövlət məktəblərində dini simvolların daşınmasını qadağan edən qanunların, müsəlman qızların dini inanc və etiqad azadlığı çərçivəsində istisna edilməsi tələbləri də polietnik haqların örnəyini təşkil edir.
Xüsusi təmsil haqları isə, cinsi oriyentasiyasına görə və digər təmsil haqqı məhdudlaşdırılmış azlıqlara (məsələn, qaradərililər və qadınlar) təhsildə yüksəlmək və siyasi mövqelərə gəlmək məqsədilə onların şəraitlərini yaxşılaşdırmağı nəzərdə tutur. Burada sosial ədalətin və fürsət bərabərliyinin inkişaf etdirilməsinə əhəmiyyət verilir. Bu çərçivədə dövlət bəzi müəssisələrə, işçilərinin müəyyən bir hissəsinin qadınlardan və ya qaradərililərdən ibarət olmasını şərt qoyur. Beləliklə "zərər çəkmiş azlıqlara" qarşı pozitiv diskriminasiya (affirmative action) tətbiq edilir.
Liberalizm və milli-etnik azlıqların hüquqlarının tənzimlənməsi
Liberallar azlıqların mədəni özünəməxsusluqları ilə əlaqəli tələblərinin əksəriyyətinin liberal-demokratik siyasi rejimlərdə təmin edilməsinin mümkün olduğunu irəli sürürlər. Liberal nəzəriyyə, milli azlıqların öz müqəddəratını təyin etmə və təmsil haqlarına müsbət baxırlar. Bununla yanaşı, mədəni haqları önə çıxarmaq məqsədilə qanunlarda xüsusi güzəştlərin gətirilməsini nəzərdə tutan çox etniklik hüquqlarına şübhə ilə yanaşırlar. Belə olan hallarda liberallar, insan hüquqları və vətəndaş azadlıqlarını etnik kimliklər və azlıqların ənənəvi dəyərlərindən üstün tuturlar. Klassik liberalizmin nümayəndələri olan Jon Stüard Mil və Con Lok insanın fərdi azadlığının kollektiv azadlıqlardan daha əhəmiyyətli olduğunu müdafiə edirdilər. Jon Stüard Milə görə insan azadlığı, həyatın mənası, hədəfi və hansı dünyagörüşünün seçilməsi ilə əlaqəli insanlara mütləq bir sərbəstliyin təmin edilməsi ilə əldə edilir. İnsan milli, mədəni, irqi, dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, istədiyi həyat yolunu seçmə hüququna malik olmalıdır. Hətta heç bir fərd, məxsus olduğu mədəni mənsubiyyətini sorğulama (revisiability) və dəyişdirmə potensialına sahib olmadan tam azad sayıla bilməz.
Liberal ənənəni davam etdirən Vil Kimlika, məhz bu prinsiplərə bağlı qalaraq, multikultural hüquqların liberalizm çərçivəsində yalnız iki şərtlə qəbul oluna biləcəyini irəli sürür. Bunlardan birincisi, tələb edilən multikultural hüquqların "daxili məhdudiyyətlər" ehtiva etməməsi" şərtidir (internal restrictions). Yəni milli, etnik və ya dini azlıqlar özlərinin mədəni özünüməxsusluğunu qorumaq iddiasıyla qrup içərisindəki fərdlərin azadlıqlarına məhdudiyyət gətirə bilməz. Belə ki, azlıqlar içərisində bəzi fərdlər, fərdi azadlığından istifadə edərək, ənənəvi dünyagörüşünü izləməkdən imtina edə bilər. Bunu edərkən, mənsub olduğu azlıq qrupu tərəfindən devinat davranışla ittiham edilməsi və ya bir çox haqlarından məhrum edilməsi istənir. Amma liberal demokratiyalarda bunun kimi daxili məhdudiyyətlər legitim qəbul edilmir və fərdi azadlıqların (vicdan və etiqad azadlığı və ifadə azadlığı) prioritetliyi əsas alınır.
Kimlikaya görə, liberalizmin multikultural hüquqlara tətbiq etdiyi ikinci məhdudiyyət isə "xarici himayə"dir. Xarici himayə (external protection) milli və etnik azlıqların ölkədə çoxluğu təşkil edən xalqın təzyiqinə məruz qalmasınının qarşısını alır. Diğər tərəfdən isə, azlıqlara rəsmi imtiyazlar verilərək, başqa qruplar üzərində hegemoniyasını yaratmağa və onları sıxışdırıb aradan çıxartmağa məhdudiyyətlər gətirir. Beləliklə, bu iki məhdudiyyətin təmin edilməsi şərtilə liberalizmin multikulturalizm siyasəti ilə uzlaştırılmasının mümkün olduğu ortaya çıxır. Biz buna liberal multikulturalizm modeli deyə bilərik. Fikrimizcə, milli və etnik cəhətdən müxtəlifliyi ilə seçilən və eyni zamanda, unitar bir siyasi quruluşa malik olan ölkəmiz Azərbaycanda "kommunitarian multikulturalizm" deyil, məhz "liberal multikulturalizm" modelinin tətbiq edilməsi daha məqsədəuyğundur. Çünki bu modeldə milli-etnik müxtəliflik qorunmaqla birlikdə, dövlət siyasətinin əsas istiqamətini ümumi interqrasiya (Azərbaycan xalqı ideyası) təşkil edir.
Kommunitarizm siyasət fəlsəfəsi isə daha radikal bir multikulturalizm modeli təqdim edir. Bu cərəyanın müasir davamçıları olan Charles Taylor, Michael Valzer, Brikhu Parekh və başqaları liberal fəlsəfənin insan təbiətini düzgün qiymətləndirmədiyini hesab etməkdədirlər. Bunlara görə liberalizmin insanı təbiətini cəmiyyətdən təcrid edilmiş bir fərd kimi görməkdə yanlışlığa yol verilməkdədir.
Kanadalı filosof Taylor (1931) Sources of the Self ("Özün mənşəyi") adlı kitabında insan təbiətinin mahiyyəti və "özün (self) inşası ilə maraqlanır. Ona görə ki, bir insanın kimliyi aid olduğu qrup daxilində formalaşır. Buna görə də fərdi, milli və etnik mənsubiyyətindən ayrı düşünmək mümkün deyildir. Taylora görə liberalizm tərəfindən təşviq edilən fərdiyyətçilik və etnik mənsubiyyətlərin sorğulanması prosesi bütün qrupun yox olması ilə nəticələnə bilər. Deməli, fərdi azadlılar üçün qrup bütünlüyü təhlükəyə atıla bilməz və multikulturalizm siyasəti də fərdlərdən daha çox kollektiv hüquqlara yönəlməlidir. Taylor müdafiə etdiyi bu multikulturalizm modelini "tanınma siyasəti" adlandırır. İngilis siyasi nəzəriyyəçisi Brikhu Parekh (1935) isə liberal multikulturalizmin məhdudiyyətlərini göstərərək, onun sərhədlərini genişləndirməyə çalışır. Onun multikulturalzm fəlsəfəsi insan təbiəti ilə mədəniyyət arasındakı dialektik əlaqələrə əsaslanır. Çünki ona görə insan təbiəti mədəni müxtəliflikdə təzahür edir. Parekh inkişaf etdirdiyi multikulturalizm fəlsəfəsini Rethinking Multikulturalizm ("Multikulturalizmi yenidən düşünmək")adlı əsərində geniş təhlil etmişdir. Liberalizm tərəfdarları bu iddiaları, kommunitarizm cərəyanının fərdləri tamamilə mədəni mənsubiyyətin passiv məhsulu hesab etmələri və fərdi azadlıqları müdafiə etməmələri səbəbiylə tənqid edirlər. Liberallara görə, fərdi azadlıqlar mədəni mənsubiyyətdən daha əhəmiyyətlidir.
Multikulturalizm siyasətinə başqa bir tənqid də mühafizəkar siyasi cərəyanlardan gəlməkdədir. Mühafizəkarlara görə milli, etnik və dini müxtəliflikləri inkişaf etdirən multikulturalizm siyasəti, cəmiyyətin interqasiyasını deyil, fərqliliyi və ayrı-seçkiliyi təşviq edir. Xüsusilik universallığın yerini alır; azlıq hüquqları cəmiyyətin əksəriyyətinin mənfəətlərindən daha ön plana alınır. Etnik mənşənin vurğulanması, milli və vətəndaş birliyini zədələyir. Bu proses cəmiyyətin inteqrasiyasını zəiflədərək, onu daha da kövrək hala gətirir. Mühafizəkarlar, sağlam vətəndaş cəmiyyətinin inkişaf etdirilməsi üçün daha çox hər kəs tərəfindən paylaşılan dəyərlər sistemi və müştərək mədəniyyətin dəstəklənməsinin zəruri olduğunu düşünürlər.
Multikulturalizm siyasətinin cəmiyyətin inteqrasiyasını zəiflətdiyi və etnik ayrı-seçkiliyə səbəb olduğu iddiasına müxtəlif cavablar verilmişdir. Kimlika milli və etnik mənsubiyyətlərin tanınmasının və müxtəlifliyin təşviq edilməsinin neqativ təsirlərinin olmadığını qeyd edir. Bir çox araşdırmalar əksinə olaraq, milli və etnik hüquqların rədd edilməsinin etnik konfliktlərə daha çox səbəb olduğunu göstərmişdir. Bunlara əsaslanaraq, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, mədəni və etnik müxtəlifliyin tanınması və azlıqların hüquqlarının təmin edilməsini nəzərdə tutan multikulturalizm siyasəti, etnik konfliktləri azaldan və cəmiyyətin inteqrasiyasına da zərər verməyən mütərəqqi və demokratik bir siyasi nəzəriyyədir.