“Azərbaycan”.-2015.-26 avqust.-N 184.-S.11.; 27 sentyabr.-N 185.-S.7.
General Cəmşid xan Naxçıvanski
Şəmistan NƏZİRLİ,
istefada olan polkovnik-leytenant
Azərbaycan öz suverenliyi, tam azadlığı barədə fikirləşirsə, o, ilk növbədə öz Milli Ordusu, milli zabitləri barədə fikirləşməlidir. Mən bunların hamısını düşünürdüm.
İyirmi beş il öncə mən Azərbaycanda əvvəllər heç vaxt oxşarı, analoqu olmayan ixtisaslaşdırılmış hərbi orta məktəb yaratmaq haqqında fikir irəli sürdüm. Bu məktəbi yaratdıq. Doğrudan da, mənim həyatımda gördüyüm işlər içərisində bu addımı, bu işi, bu təşəbbüsü o dövrdən artıq iyirmi beş il keçəndən sonra özüm də yüksək qiymətləndirirəm.
Heydər ƏLİYEV
Hər şeyin ilki gözəl və yaddaqalan olur. İlk müəllim, ilk general, ilk kosmonavt, ilk məhəbbət... Bunlar ilk övlad qədər şirin və əzizdir. Hərb tariximizin zabit heyətindən söz düşəndə general Cəmşid xan Naxçıvanski adına hərbi liseyin məzunlarını yada salmaqdan qürur duyuruq.
1918-ci ilin iyun ayında məşhur sərkərdə Əliağa Şıxlinski Gəncədə Milli yunkerlər məktəbinin əsasını qoymuşdu. Totalitar rejimin məngənəsində ikinci dəfə belə bir məktəbin 1971-ci ildə yaradılması Heydər Əliyevə qismət oldu. Əlbəttə, o dövrün acı ab-havasını udanlar yaxşı bilirlər ki, həmin illərdə milli zabit heyətinin yetişdirilməsi üçün nəinki məktəb açmaq, hətta bu barədə fikirləşmək belə böyük cəsarət və risk tələb edirdi. Bütün zamanlarda xalqını düşünən Heydər Əliyev haqlı olaraq millətimizin sonsuz məhəbbətinə layiq şəxsiyyətdir.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə 120 illik yubileyi ölkəmizdə təntənə ilə qeyd olunan görkəmli hərbi xadim, Azərbaycanın ilk milli atıcı diviziyasının komandiri Cəmşid xan Naxçıvanski qədim Naxçıvanda Kəngərli nəslindən olan axırıncı generaldır.
Onun general babaları Ehsan xan, Kəlbəli xan, Hüseyn xan və İsmayıl xan qoca yaşlarında öz əcəlləri ilə vəfat ediblər. Tale Cəmşid xana cəmi qırx üç il ömür qismət elədi. Onun da 26 ilini hərbi fəaliyyətdə keçirdi. Ömrünün ən qaynar çağında otuzuncu illərin haqsız qurbanlarından biri oldu. Günahı da bu idi ki, qardaşı Davud xan və Kəlbəli xan İranda şah qvardiyasında xidmət edirdilər. Guya Cəmşid xanın başçılıq etdiyi “casus təxribatçı dəstəsi” onlarla sıx əlaqə saxlayırdı. Azərbaycanda şura hökuməti qurulanda hər iki qardaş rəsmi şəkildə icazə alıb İrana getmişdi. Tezliklə İran ordusunda ad-san qazanıb yüksək rütbə almışdılar. Lakin otuzuncu illərdə şahənşah onlara inamını itirdi. Səbəbi qardaşları Cəmşid xan Naxçıvanskinin Qırmızı orduda briqada komandiri olması idi. Vaxtilə onların ata-babaları rus qoşunlarının tərkibində İran ordusuna qarşı vuruşmuşdular. Ona görə də şah onları güllələtdirdi. Bu tayda, 1938-ci ilin mayında Cəmşid xan həbs edildi. Həmin il avqustun 26-da güllələnəndə artıq dörd il əvvəl qardaşları İranda qətlə yetirilmişdi. Onda C.Naxçıvanski Moskvada M.Frunze adına Ali Hərbi-Siyasi Akademiyanın Ümumi taktika kafedrasının rəisi kimi yüksək vəzifədə işləyirdi.
1938-ci il avqustun 12-də “Sovet hökumətinin qatı düşməni, müqəssir” Cəmşid xan Naxçıvanskiyə olunan ittihamnamədən:
- “Azərbaycan Milli Mərkəzi” adlanan Azərbaycan antisovet millətçi təşkilatın fəal iştirakçısıdır. O, təşkilata Qarayev tərəfindən cəlb olunmuşdur.
- Azərbaycanda sovet hökumətinin devrilməsi planının hazırlanmasında və Azərbaycanın Sovet İttifaqından ayrılmasında fəal iş aparmış, Azərbaycanda hərbi üsyan planını şəxsən özü hazırlamışdır.
- İran ordusunda xidmət edən qardaşı, mühacir Kəlbəli xanla əlaqə saxlamışdır. Ona Azərbaycanda üsyan başlayarkən mühacirlərdən ibarət hərbi dəstələr göndərmək tapşırığı vermişdir.
- 1931-ci ildə həbsdən azad olunduqdan sonra (Cəmşid xanı antisovet millətçi təşkilatın fəal üzvü kimi birinci dəfə 1931-ci il fevralın 22-də Zaqafqaziya Baş Siyasi İdarəsinin xüsusi şöbəsi Tiflisdə həbs etmişdi - Ş.N.) Moskvaya gələrək Qarayevlə yenidən əlaqə yaratmışdır. “Azərbaycan Milli Mərkəzi”ndə antisovet fəaliyyətini daha da gücləndirmiş və mərkəzin işlərində yaxından iştirak etmişdir.
- Antisovet hərbçilərlə əlaqə saxlamış, onlara “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nə kömək göstərəcəyi barədə razılıq vermişdir.
- 1921-ci ildən 1926-cı ilə kimi casusluqla məşğul olmuş, “Az.Pambıq”ın keçmiş sədri Məmməd Hacıyev vasitəsilə qardaşı Kəlbəli xana ordu barəsində tam məxfi məlumatlar vermişdir”.
Bu ittihamlardan 14 gün sonra SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyası qapalı məhkəmə iclası keçirdi. Hərbi Kollegiyanın sədri V.V.Ulrixin və üç nəfərin şahidliyi ilə cəmi 15 dəqiqə çəkən məhkəmə iclası saat 12.50-də general Cəmşid xan Naxçıvanskiyə ölüm hökmü oxudu. Sonra ona son söz deməyi təklif etdilər. Döyülüb ağır yaralar almış Cəmşid xan şər və iftira dolu ölüm hökmü kəsiləndən sonra vida sözünü deməyi qüruruna sığışdırmadı. Həmin gecə onu Moskvada güllələdilər...
* * *
“Onun dalınca gecə gəldilər. Axtarış aparmaq üçün şahid gərək idi. Dalandar şahidlik etməkdən boyun qaçırdı: “Kim olsaydı gedərdim, bircə Naxçıvanskidən başqa. Mən onun gözünə necə baxaram?” Həbs barədə orderlə qara “EM-1”-də gələnlərdən biri pillələri tələsik qalxdı. Qapını açan ev sahibinə hövlnak dedi: “Qiymətli nəyiniz varsa, gizləyin”. Qırmızı ordunun xan nəsilli briqada komandiri Cəmşid Naxçıvanski pula, mala qətiyyən tamah salmayan bir insan idi.
Vidalaşarkən o, qızı Aliyənin yuxulu gözlərindən öpdü, arvadını bağrına basdı: “Özündən və uşaqlardan muğayat ol. Mənim heç bir günahım yoxdur. Tezliklə qayıdacağam”, - dedi.
O, uzun illər keçəndən sonra qayıtdı. Qayıtdı ki, xalqın yaddaşında əbədi qalsın (“Nedelya” qəzeti, ¹ 17, 1988-ci il).
Repressiya illərində haqsız güllələnən briqada komandiri Cəmşid xan Naxçıvanski, diviziya komandiri Qambay Vəzirov, komissar Heydər Vəzirov, Cabir Əliyev, polkovnik Cəlil Əliyev, Seyfulla Mehdiyev, Qalib bəy Vəkilov və Soltanhəmid Paşayevin sənədləri ilə tanış olanda, sağ qalan müasirlərdən general-mayor Akim Abbasovun, professor Əyyub Əsgərovun və onların ailə üzvlərinin xatirələrini dinləyəndə məlum olur ki, bu igid komandirlərin fəaliyyətində yeni quruluşa qarşı haradasa zərrəcə inamsızlıq, səhv və büdrəmələr yoxdur. Bəs haqsız qan niyə axıdılıb, onların ailələri sürgünlərdə niyə min bir əziyyət çəkib? Stalinin əshabələri - Beriya, Bağırov belə görkəmli hərbi xadimlərimizi qanlı “təmizləmə” maşınında niyə məhv ediblər?
Suallar, suallar... Onlara cavab tapmaq çətindir.
Otuzuncu illərdə bağları doğradılar ki, bəylər salıb, bəhrəsini yemək olmaz. Mülkləri uçurdular ki, ağalardan, xanlardan qalıb. Məscidləri bağlayıb allahsızlar ittifaqı yaratdılar. Oğulları həbs edib öldürdülər ki, nəsli bəy olub, xan olub, Müsavat hökumətinə qulluq edib.
Heç bir “casus-təxribatçı dəstəsi” olmayan (əslində belə bir dəstə yox idi), İrandakı qardaşları ilə heç vaxt məktublaşmayan Cəmşid xan da o vaxt çox adi bir hala çevrilən müdhiş cəzanın qurbanı oldu. Döyməklə, saatlarla ayaq üstə ac-susuz saxlamaqla Cəmşid xanı əydilər. Məcbur etdilər ki, yalançı-iftiraçı kağızlara qol çəksin.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Cəmşid xanın dindirilmə “protokol”unda söhbət 1921-1930-cu illərə aiddir. O illərdə “protokol”da adıçəkilən adamlar sovet hakimiyyəti əleyhinə əks fəaliyyət göstərə bilməzdilər. Əliheydər Qarayev, Cingiz İldırım, Qəzənfər Musabəyov, Həmid Sultanov və başqaları bolşevik hökumətinə sidq-ürəkdən xidmət edir və bu yeni hökumətə qəlbdən inanırdılar.
Bu yalan iftiraları 1938-ci ildə Cəmşid xanın boynuna qoymaqda məqsəd Azərbaycanın bir qrup yüksək rütbəli zabit və ziyalısını onun əli ilə məhv etmək idi.
Həbs olunmuş Cəmşid xan
Cəfərqulu xan oğlu Naxçıvanskinin dindirilmə
P R O T O K O L U-ndan
1938-ci il 12 avqust tarixində Cəmşid xan Cəfər xan oğlu Naxçıvanski, 1895-ci il təvəllüdlü, Naxçıvan şəhərində doğulub, milliyyətcə azərbaycanlı, SSRİ vətəndaşıdır, bitərəfdir, xan ailəsində doğulub, çar ordusunda podpolkovnik rütbəsində olub, Müsavat ordusunda alaya komandanlıq edib. 1930-cu ildə XDSİ orqanları tərəfindən həbs olunub. Həbsə qədər Frunze adına Akademiyanın Taktika kafedrasının müəllimi, Müsavat dönəmində briqada komandiri olub.
Sual: 1930-cu ildə Siz XDSİ orqanları tərəfindən həbs olunmuşdunuz. Danışın, siz nəyə görə həbs olunmuşdunuz?
Cavab: 1930-cu ildə Azərbaycan diviziyasının komandiri olarkən XDSİ orqanları tərəfindən həbs edilmişdim, bir neçə ay istintaq altında saxlanılmış, sonra isə azad edilmişdim.
Guya antisovet Azərbaycan millətçi təşkilatının iştirakçısı olduğum haqda mənə qarşı ittihamlar irəli sürülmüşdü.
Sual: Siz o zaman özünüzün antisovet işinizi etiraf etdiniz?
Cavab: Xeyr, çünki mən heç bir antisovet Azərbaycan millətçi təşkilatının üzvü olmamışam.
Sual: Siz Müsavat ordusunda hansı vəzifədə xidmət etmisiniz?
Cavab: Mən Müsavat ordusunda onun təşkilinin başlanğıcından 1920-ci ilədək süvari alayın komandiri vəzifəsində xidmət etmişəm. 1920-ci ildə mən sovet hakimiyyətinin tərəfinə keçdim.
Sual: İstintaq sizi antisovet Azərbaycan millətçi təşkilatının fəal iştirakçısı kimi ifşa edən kifayət qədər yoxlanılmış materiallara malikdir. İnadkarlığı buraxmanızı və özünüzün cinayətkar fəaliyyətiniz haqqında danışmağınızı tələb edirik.
Cavab: Bundan sonra da inadkarlıq etməyi mənasız sayıram, çünki istintaqın məni ifşa edən kifayət qədər materiallara malik olduğunu görürəm. Mən, həqiqətən də “Azərbaycan Milli Mərkəzi” (AMM) adlı antisovet Azərbaycan millətçi təşkilatının üzvüyəm.
Sual: “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nə kim tərəfindən, nə vaxt və hansı şəraitdə cəlb olunmusunuz?
Cavab: “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nə mən 1924-cü ildə Azərbaycan K(b)P MK-nın keçmiş katibi Qarayev tərəfindən cəlb olunmuşam. Düzəliş edərək deməliyəm ki, Qarayev tərəfindən mənə təsir edilməsi xeyli əvvəl başlanmışdı. 1921-ci ilin sentyabrında Qarayev Azərbaycanın hərbi işlər xalq komissarı təyin ediləndən sonra o məni yanına çağırdı və Azərbaycan diviziyasına komandanlığı qəbul etməyi təklif etdi (buna qədər mən Azərbaycan hərbi məktəbinin təsərrüfat müdiri vəzifəsində işləyirdim). Mən imtina etməyə çalışdım, Qarayev məni hədələdi və mən diviziyanı qəbul etdim.
Bu vəzifəyə qədəm qoyduqda mən Qarayev tərəfindən böyük dəstəklə qarşılandım və onun mənə qarşı münasibəti çox diqqətli idi. Bu cür yaxşı münasibətlə o, məni ələ aldı və mən ona sadiq adam oldum.
Söhbətlərdə Qarayev həmişə keçmiş xan və müsavatçı olmağımla vəziyyətimin möhkəm olmadığını təlqin etməyə çalışırdı.
1924-cü ildə söhbətlərin birində o, mənə bildirdi ki, “Azərbaycan Milli Mərkəzi” adını daşıyan antisovet millətçi təşkilatı mövcuddur, ona daxil olmağı təklif etdi. Buna da mən öz razılığımı verdim.
Sual: “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin məqsədləri konkret olaraq nədə ifadə olunurdu?
Cavab: “Azərbaycan Milli Mərkəzi” sovet hakimiyyətinin devrilməsi, Azərbaycanın Sovet İttifaqından ayrılması və Azərbaycanda başda milli burjua hökuməti olmaqla, kapitalist ictimai quruluşunun bərpa olunmasını qarşısına əsas məqsəd qoyurdu.
Sual: Bu düşmən, antisovet məqsədin hansı üsulla həyata keçirilməsi düşünülürdü?
Cavab: Silahlı üsyan yolu ilə.
Sual: Bunun üçün nə edilmişdi?
Cavab: Silahlı üsyanın hazırlanması üçün “Azərbaycan Milli Mərkəzi” tərəfindən böyük iş görülmüşdü, üsyana hazırlıq işinə başçılıq edən və üsyan zamanı ona rəhbərlik edəcək Hərbi Mərkəz yaradılmışdı.
Sual: Bu Hərbi Mərkəzə kim daxil idi?
Cavab: Hərbi Mərkəzin heyətinə Çingiz İldırım, mən - Naxçıvanski və Qalib bəy Vəkilov daxil idi.
Sual: Silahlı üsyanın hazırlanması üçün “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin və Hərbi Mərkəzin gördüyü iş haqqında ifadə verməyinizə davam edin.
Cavab: Hərbi Mərkəz öz iclaslarından birində silahlı üsyanın planını işləyib hazırladı. Bu iclas Çingiz İldırımın, Ordubadskinin, mənim - Naxçıvanskinin, Q.Vəkilovun da orada olduğu, Çingiz İldırımın mənzilində baş verirdi. Silahlı üsyanın hazırlanması planı haqqında məlumatı mən - Naxçıvanski hazırlayırdım. Silahlı üsyanın planı aşağıdakılardan ibarət idi:
Silahlı üsyan SSRİ-nin Qərbdə və ya Şərqdə aparacağı müharibənin başlanğıcı ilə eyni vaxtda başlamalı idi. Məlum idi ki, müharibənin başlanması ilə ikinci Stepin diviziyası Azərbaycandan gedirdi. Azərbaycanda Azərbaycan atıcı diviziyasından başqa, Azneftin mədənlərini və Xəzər donanmasını qoruyan DSİ-nin iyirmi dördüncü alayı da qalırdı.
Şəhərin tutulması planına əsasən, ilk növbədə AzDSİ-nin 24-cü alayını tərksilah etmək və dövlət idarələrini, poçtu və teleqrafı ələ keçirmək nəzərdə tutulurdu.
Bu məqsədlərin yerinə yetirilməsi üçün Hərbi Mərkəzin sərəncamında Azdiviziyanın iki atıcı alayı, artilleriya alayı, istehkamçı bölüyü, rabitə batalyonu və süvari eskadronu var idi. Əgər say tərkibi mənasında hər şey az və ya çox dərəcədə yaxşı idisə, sosial və milli tərkib etibarilə heç də hər şey yaxşı deyildi. Azdiviziyanın 3-cü Bakı alayının 50 faizdən çoxu ruslardan və 60-70 faizdən də artığı fəhlələrdən ibarət idi. Diviziyanın başqa hissələrində də həmçinin fəhlələrin və qeyri-türk milliyyətli əsgərlərin faizi çox idi. Buna görə də rus əsilli Qızıl ordu əsgərlərinin azaldılması hesabına diviziyanın türk heyətini artırmaq ən vacib məsələ hesab olunurdu.
Buna görə də mənə tapşırılmış olan komandir kadrların seçilməsi məsələsi əsas kimi qarşıda dururdu. Bu məsələni həll etmək mümkün oldu.
Artilleriya alayının başında keçmiş Müsavat və çar ordusu zabiti Novruzov dururdu, alayın qərargahının rəisi Müsavat və çar ordusunun keçmiş zabiti Şahtaxtinski, köməkçisi isə zabit Dagirov idi.
Digər alaylarda da dördüncü Azərbaycan alayının komandiri, keçmiş Müsavat zabiti İsmayılov, birinci atıcı alayın qərargah rəisi Mirzəyev, süvari eskadronunun komandiri Abdullabəyov kimi etibarlı şəxslər var idi.
Bu məsələdən başqa əhalidə silahın toplanması və əhalinin özünün üsyana hazırlaşdırılması məsələsi də nəzərdə tutulurdu.
Sual: Hərbi Mərkəz bu məsələni həll etməyi necə bacardı?
Cavab: Hərbi Mərkəz bu məsələnin öhdəsindən belə bir şəkildə gəldi: Azərbaycanda silahın olmadığı ev yox idi. Bu silah 1917-1920-ci illər dövründən qalmışdı. Bu silahlar “öz mülkiyyətini quldurlardan qorumaq üçün lazımdır” bəhanəsi ilə 1930-cu ilə qədər əhalidən yığılmamışdı.
Osoaviaxim xətti ilə və Qarayevin təşəbbüsü ilə tək Bakının deyil, həm də Azərbaycan rayonlarının əhalisinin üsyana hazırlanması üzrə böyük iş aparılmışdı. Bu məqsədlə Bakı şəhərində “fəhlə təşkilatları” pərdəsi altında “fəhlə batalyonları” təşkil olunmuşdu. Bu batalyonların sayını mən dəqiq xatırlamıram, ancaq hər halda, bu rəqəm kifayət qədər böyük idi. Silahlar bu batalyonların döyüşçülərinin əlində idi. Silahın qeydiyyatı pis idi və onun böyük miqdarda oğurlanması baş verirdi.
Azərbaycanın rayonlarında silahlı dəstələrin yaradılması işi, başlıca olaraq, kütlələrin sovet hakimiyyəti əleyhinə təşviq edilməsi xətti ilə gedirdi. Türk əhalisinin aşağı mədəni səviyyəsi, həmçinin “Azərbaycan Mərkəzi”nin işçilərinin kolxoz quruculuğunda yaratdığı bəzi ifratçılıqlar da nəzərə alınırdı. Əhalinin silahla təmin olunması Osoaviaxim hesabına aparılırdı. Hərbi əmlakı daşıyan əsgəri nəqliyyata hücum edilərək silah və sursatın aparıldığı hallar olurdu. Bu dəstələrin yerlərdəki say vəziyyəti haqqında mənə heç nə məlum deyil, hər halda onların da sayı həmçinin Bakının özündəki qədər çox idi.
Sual: Sovet hakimiyyətinin devrilməsində siz əksinqilabın ancaq daxili qüvvələrinə ümid edirdiniz?
Cavab: Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin devrilməsinin təşkilində “Azərbaycan Milli Mərkəzi” öz qüvvələrindən əlavə, İran tərəfindən ediləcək köməyə də ümid edirdi. Bu kömək ilk növbədə İran ərazisində Azərbaycan mühacirlərindən təşkil olunmuş dəstələrdən ibarət olmalı idi. Bu dəstələrin formalaşdırılması İran hökuməti tərəfindən Kəlbəli xan Naxçıvanskiyə - mənim qardaşıma həvalə edilmişdi. Demək lazımdır ki, bütün mühacirət İran hökuməti tərəfindən sərhədyanı ərazidə məskunlaşdırılırdı. Silah onlardan nəinki alınmırdı, həm də əksinə, əhalinin tam silahlandırılması üçün tədbirlər görülürdü. Beləliklə, sərhəddə istənilən dəqiqə onu keçməyə hazır olan, daimi döyüş hazırlıqlı, olduqca böyük döyüş bacarığına malik dəstələr var idi. Bu dəstələrin məqsədi sərhədi keçdikdən sonra müəyyən məntəqələrə yönələrək üsyançıların onların ətrafında birləşəcəyi özək rolunu oynamaq idi. Buna görə də bu mühacir dəstələri ərazi əlamətinə görə formalaşdırılırdı. Bu köməkdən əlavə, “Azərbaycan Milli Mərkəzi” İran hökuməti ilə, lazım gəldikdə nizami qoşunlarla da yardım edilməsi barədə danışıqlar aparırdı. Ancaq bu danışıqlar mənim xəbərim olmadan aparılırdı.
Sual: İranla konkret olaraq kimin vasitəsilə əlaqə saxlanılırdı?
Cavab: İran hökumətinə meyillənmənin mövcudluğu mənə Firuz bəy Ordubadskidən məlum idi. Danışıqları konkret olaraq kimin apardığı mənə məlum deyil. Mən şəxsən ancaq Kəlbəli xanla əlaqə saxlayırdım. Bu əlaqə xidməti işlərinə görə tez-tez İrana gedən “Azərpambıq”ın keçmiş sədri Hacıyev vasitəsilə saxlanılırdı. Əlaqə hücum olacağı halda birgə fəaliyyətin işlənib hazırlanması üçün lazım idi. Kəlbəli xan, mən yuxarıda göstərdiyim kimi, Azərbaycan mühacirləri arasında çox tanınmışdı və onlardan müharibə vaxtı Azərbaycan ərazisinə ötürülməli olacaq dəstələr formalaşdırmalı idi. Bu dəstələr ətrafında üsyançıların qruplaşa biləcəkləri özək olmalı idi.
Sual: İstintaqa məlumdur ki, “Azərbaycan Milli Mərkəzi” Azərbaycanın bir sıra rayonlarında silahlı antisovet çıxışları həyata keçirmişdir. Bu məsələ haqqında sizə məlum olanların hamısını danışmanızı tələb edirik.
Cavab: Mən yuxarıda göstərdiyim kimi, AMM Azərbaycanın rayonlarında üsyanların hazırlanması üzrə olduqca böyük iş aparırdı. Hazırlıq əhalidə olan gizlədilmiş silahın onlardan alınmaması, rayonların Osoaviaxim silahları ilə təmin edilməsindən ibarət idi. Həmçinin quldurların geniş şəkildə amnistiya edilməsi (leqal vəziyyətə keçirilməsi) işi də aparılırdı, hərçənd bu tədbir özünü doğrultmadı. Bir qayda olaraq, fürsət düşən kimi amnistiya olunmuş quldurlar yenidən silaha əl atırdılar. Silahlı üsyanın, mən göstərdiyim kimi, Qərbdə və ya Şərqdə aparılacaq müharibə dövründə başlanması düşünülürdü. Ancaq müharibənin başlanması uzadıldığından AMM 1930-cu ilin əvvəlində silahlı üsyana başlamağı qərara aldı.
Üsyanın yatırılması üçün rus qoşunları Bakıdan çıxarıldığı halda Bakının özündə də üsyana ucqar rayonlardan başlamaq qərara alınmışdı.
Bu üsyanlar kifayət qədər nizamlı şəkildə deyil, böyük fasilələrlə başlamışdı ki, buna görə də tez bir zamanda yatırıldı. Silahlı üsyanlar Naxçıvanda, Qarabağda, Zaqatalada, Nuxada və Ağdaşda baş verirdi. Şəxsən mən bu üsyanlara rəhbərlikdə iştirak etmirdim.
Sual: “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin iştirakçısı kimi özünüzün sonrakı cinayətkar fəaliyyətiniz haqqında danışın.
Cavab: Azərbaycanın yuxarıda göstərilən rayonlarındakı uğursuz silahlı çıxışlardan sonra bizim fəaliyyətimiz XDSİ orqanları tərəfindən aşkar edildi və AMM-in iştirakçılarının çoxu, mən də həmçinin həbs olundum. Bir neçə aylıq həbsdən sonra mən azad edildim, orduya bərpa olundum və 1931-ci ildə Frunze adına Akademiyada təhsil almaq üçün Moskvaya gəldim. Bu andan başlayaraq mənim bütün antisovet fəaliyyətim dayandı. Çünki mən Moskvada yaşayırdım və “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin iştirakçıları ilə heç bir əlaqə saxlamırdım.
Sual: Yalandır! Siz bütün dövr ərzində Qarayevlə əlaqə saxlayır və antisovet fəaliyyəti aparmaqda davam edirdiniz.
Cavab: Bəli, həqiqətən mən Qarayevlə əlaqə saxlayırdım. Mənim onunla tamamilə təsadüfi xarakterli bir neçə görüşüm olub. Ancaq hər hansı bir antisovet fəaliyyəti aparmamışam. Bunu mən qətiyyətlə inkar edirəm.
Sual: Naxçıvanski, sizə təklif edirik ki, öz fəlsəfi mühakimələrinizi qurtarasınız. 1931-ci ildən həbs gününə qədər sizin Moskvadakı fəaliyyətiniz bizə yaxşı məlumdur. Özünüzün 1931-ci ildən indiyədək olan dövrdə antisovet fəaliyyətinizə dair ifadələrinizə başlayın.
Cavab: Həbsdən azad edildikdən və Moskvaya gəldikdən sonra mən 1931-ci ildə yenidən öz əksinqilabi fəaliyyətimə başladım. Məni bu işə 1930-cu ildən Moskvada işləyən AK(b)P MK-nın keçmiş katibi Əliheydər Qarayev cəlb etmişdi.
Əliheydər Qarayevlə mənim görüşüm 1931-ci ilin qışında, biz Azdiviziyanın siyasi bölməsinin keçmiş rəisi Ələkbərovun dəfnində görüşdükdə onun məni dəvət etdiyi mənzilində baş verdi.
Söhbətin təfərrüatları yadımda deyil, ancaq onun məqsədi məni öz əksinqilabi fəaliyyətimi davam etdirməyim üçün dilə tutmaqdan ibarət idi. Qarayev göstərirdi ki, hazırda mövcud olan “Azərbaycan Milli Mərkəzi” güclü təşkilatdır və bu təşkilatın nəzərdə tutduğu iş etibarlıdır.
Sual: Azərbaycan millətçi təşkilatının iştirakçıları olan şəxslərdən kimin adını Qarayev sizə dedi?
Cavab: Qarayev mənə bu soyadları: Ruhulla Axundovu, Mirzə Davud Hüseynovu, Qəzənfər Musabəyovu, Hüseyn Rəhmanovu, Dadaş Bünyadzadəni, Həmid Sultanovu, Həbib Cəbiyevi, Axundzadəni, Əfəndiyevi, Talıblını və digərlərini dedi.
Sual: Sizin millətçi təşkilatınız hansı əksinqilabi qruplarla blok yaratmışdı?
Cavab: 1931-ci ildə Qarayevdən mənə məlum oldu ki, “Azərbaycan Milli Mərkəzi” sağ trotskiçi mərkəzlə əlaqədədir.
Sual: “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin sağ trotskiçi mərkəzlə əlaqəsi nədən ibarət idi?
Cavab: “Azərbaycan Milli Mərkəzi”n sağtrotskiçi mərkəzlə əlaqəsi haqqında məni məlumatlandırdıqda Qarayev göstərdi ki, danışıqlar sağ trotskiçi mərkəzin nümayəndələri Buxarin və Rıkovla Qarayev, Ruhulla Axundov və Mirzə Davud Hüseynov tərəfindən aparılırdı. Bu danışıqlar zamanı birgə iş haqqında razılaşmaya nail olundu. Bu birgə iş partiya və hökumətlə əlbir mübarizədən, Azərbaycanın Sovet İttifaqından ayrılmasına razılıq verilməsindən ibarət olmalı idi. AMM-in partiya və hökumətlə birgə mübarizə üzrə işdəki rolu xalq təsərrüfatının bütün sahələrində (əsasən neft təsərrüfatında) ziyankarlığın təşkilindən və Azərbaycanda üsyanın hazırlanmasından ibarət idi.
Bu mərkəzlər arasında əlaqəni 1930-cu ildən daimi olaraq Moskvada yaşayan Qarayev həyata keçirirdi.
Sual: Onunla görüşdükdə Qarayev sizi daha nə haqqında məlumatlandırdı?
Cavab: Elə bu söhbət əsnasında Qarayev məni “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin Azərbaycandakı sovet hakimiyyətinin devrilməsindən, burjua-demokratik quruluşun bərqərar edilməsindən və Azərbaycanın Sovet İttifaqından ayrılmasından ibarət olan proqram haqqında məlumatlandırdı. Bu məqsədin həmsərhəd dövlətlərdən biri ilə aparılacaq müharibə ilə eyni vaxtda başlayacaq silahlı üsyanın köməyi ilə həyata keçirilməsi düşünülürdü. Həm də təkcə Azərbaycandan təcrid edilmiş halda deyil, Gürcüstan və Ermənistanla birlikdə çıxışların olması düşünülürdü.
Sual: “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin Gürcüstan və Ermənistanın millətçi təşkilatları ilə razılaşması nə vaxt və məhz kimin vasitəsilə həyata keçirilmişdir?
Cavab: Bu danışıqların başlanması 1931-ci ilə təsadüf edir.
Silahlı üsyanın təşkili üçün AMM Azərbaycan diviziyasının, həmçinin arasında müvafiq iş aparılan yerli əhalinin qüvvələrinə malik idi. Qarayevin sözlərinə görə, Ermənistan və Gürcüstanda da, həmçinin orduda böyük iş aparılırdı və Qarayev deyirdi ki, bu respublikalardakı milli diviziyalar silahlı üsyanın təşkili zamanı əsas aparıcı qüvvə olacaqlar. Bu respublikalarda tam istinad yerli əhalinin silahlı çıxışlarına edilirdi. Milli mərkəzlərə Gürcüstanda Eliava Oraxelaşvili, Ermənistanda isə Ter-Qabrielyan rəhbərlik edirdi. Yerli əhali arasında aparılan iş sovet hakimiyyəti əleyhinə müvafiq təşviqatdan, kəndin ən nüfuzlu şəxslərinin, rayon komitə katiblərinin və rayon icra komitələri sədrlərinin cəlb edilmələrindən ibarət idi. Əhalinin əllərində çoxlu sayda silahın saxlanılması və orduya çağırılmamalı olan şəxslərin (qolçomaq uşaqlarının və s.) böyük faizinin ordu Osoaviaxim vasitəsilə hərbi təlim almasını da bu işə aid etmək lazımdır.
Sual: “Azərbaycan Milli Mərkəzi”ndəki rolunuz barədə danışın.
Cavab: Ya 1932-ci ilin sonunda, ya da 1933-cü ilin əvvəlində, Qarayevin mənzilində “Azərbaycan Milli Mərkəzi”ndə mənim işimin konkret olaraq nə ilə ifadə olunduğunu bildirən söhbətimiz oldu. Bu söhbətdə Qarayev göstərdi ki, AMM Buxarin vasitəsilə Hərbi Mərkəzlə əlaqə yaratdı və “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin nümayəndələri (Qarayev, Axundov, Hüseynov) o mərkəzin nümayəndələri ilə (marşal Mixail Tuxaçevski və ordu komandanı Avqust Korkla) danışıqlar aparırdılar.
AMM-in Hərbi Mərkəzlə razılaşması Hərbi Mərkəzin Azərbaycandakı silahlı üsyana hər vəchlə kömək etməsindən ibarət olmalı idi. Bu, konkret olaraq, silahlı üsyanın yatırılması üçün göndəriləcək qoşunların gecikdirilməsi və rus hərbi hissələrinin Azərbaycandan çıxarılması ilə ifadə olunmalı idi.
Qarayev buradaca göstərdi ki, “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin və Hərbi Mərkəzin nümayəndəsi kimi mən Korkla əlaqə saxlamalı olacağam.
Korkla saxlanılan bu əlaqə Azərbaycanda üsyanın hazırlanmasının gedişi haqqında məlumatlandırmaqdan, üsyanın hazırlanmasının gedişinə və əgər bu, həyata keçirilə bilərsə, üsyanın özünə Hərbi Mərkəz tərəfindən rəhbərlik edilməsindən ibarət olmalı idi. Bu məlumatları mən Qarayevdən almalı və Korkun vasitəsi ilə Tuxaçevskini məlumatlandırmalı idim.
Sual: Siz Korkla əlaqəyə girdiniz?
Cavab: Bəli, əlaqəyə girdim. İki həftə sonra mən Korkun yanına getdim. Bu söhbət onun Moskva hərbi dairəsinin qərargahındakı kabinetində baş verdi. Kork məni olduqca lütfkarlıqla qarşıladı və dedi ki, ona mənim gəlişimin məqsədi barədə Qarayev məlumat verib.
Sual: Korkla olan söhbətinizdən daha ətraflı danışın və o, sizin qarşınızda hansı məqsədlər qoydu?
Cavab: Bu əlaqənin hansı yolla həyata keçirilməli olduğunu mən yuxarıda göstərdim.
Sonra Kork Tuxaçevski ilə onun, AMM-lə nə barədə razılaşdıqlarını, yəni, üsyanın həmsərhəd dövlətlərdən biri ilə başlanacaq müharibə ilə eyni vaxtda, əgər lazım gələrsə, Hərbi Mərkəzin göstərəcəyi tarixdə başlamalı olduğunu mənə təkrar etdi. O həmçinin Hərbi Mərkəzin silahlı üsyanın ayrı-ayrı rayonlarda müxtəlif vaxtlarda yox, eyni vaxtda başlaya bilməsi üçün müvafiq direktivlər verdi.
Sual: Sağtrotskiçi mərkəzin və Tuxaçevskinin direktivlərinin icrasında “Azərbaycan Milli Mərkəzi” hansı işi yerinə yetirmişdi?
Cavab: 1935-ci ildə elə onun öz mənzilində növbəti görüş zamanı Qarayev Azərbaycandakı vəziyyət barəsində məni ətraflı məlumatlandırdı. Qarayev göstərdi ki, işlər çox gözəl gedir, “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nə Musabəyov, Rəhmanov, Ruhulla Axundov, Əfəndiyev kimi nüfuzlu şəxslərin və digərlərinin daxil olması hesabına cəlbetmə olduqca uğurla keçir. O göstərdi ki, rayon komitələrinin katibləri və rayon icra komitələrinin sədrlərinin əksəriyyəti bu işə cəlb ediliblər.
Onu da bildirdi ki, orduda böyük iş görülməsinə nail olunmuşdur. “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nə Azdiviziyanın yüksək və orta rəis heyəti ilə yanaşı, siyasi rəhbər heyətinin böyük faizi də cəlb edilmişdir.
Diviziya üzrə cəlb edilmiş şəxslərdən o, diviziya komandiri Qambay Vəzirovu, diviziya qərargahı rəisi İbrahimovu, diviziyanın hərbi komissarı Cabir Əliyevi, Azdiviziyanın tribunalının sədri Tağıyevi göstərdi. O, soyadlarına görə hamını tanımırdı. Qarayevin məlumatlarına görə, cəlbedilmə davam edir və diviziyanın ali və baş rəis heyətini deyil, həm də orta rəis heyətini də əhatə etməyə ümid var. Mənim Qarayevə verdiyim - “diviziyanın rəhbərliyi ilə əlaqə yaratmalı və işə nəzarət etməliyəmmi” - sualıma Qarayev cavab verdi ki, bunu etmək lazım deyil. Çünki bu, diviziya komandiri Vəzirov tərəfindən narazılıqla qarşılanacaq.
Sual: Siz Korku Əliheydər Qarayevlə olan söhbətləriniz barədə məlumatlandırdınız?
Cavab: Bəli, həmin vaxt akademiyanın rəisi olan Korkun kabinetində görüşdükdə mən bütün bu məlumatları ona ötürdüm. Kork dedi ki, bütün bunlar düzdürsə, onda hesab etmək olar ki, böyük iş görülmüşdür. Ancaq rəis heyətinin böyük faizlə cəlb edilməsinin iflasa gətirib çıxaracağından ehtiyatlandığını bildirdi. Buna görə də rəis heyətindən olan şəxslərin dar çərçivəsini əhatə etmək və qalanların da arasında bacarıqlı iş aparılması (təşviqat, rəis heyətinin və qırmızı ordu əsgərlərinin müvafiq seçimi) təklif olundu.
Sual: Silahlı üsyan planı haqqında sizə nə məlum olduğunu ətraflı danışın.
Cavab: Azərbaycandakı üsyanın planı mənə Qarayevin sözlərindən məlum olmuşdu. Göstərdiyim kimi, üsyan zamanı “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin arxalanmalı olduğu qüvvə Azdiviziya, qismən də Azərbaycanın bütün rayonları üzrə hazırlaşdırılması üçün gücləndirilmiş iş gedən - milis və yerli əhali olmalı idi.
Rayon üsyançı dəstələrinə təşkilatın iştirakçıları - rayon icra komitələrinin sədrləri və rayon komitələrinin katibləri başçılıq etməli idilər. Dəstə qərargahlarının rəisləri rayon hərbi komissarları və ya rayon hərbi komissarlıqları olmalı idilər. Tərxis olmuş Qızıl Ordu əsgərləri, milis və bu rayonlarda yaşayan tərxis olunmuş rəis heyəti həmin dəstələrin özəyi və komandir heyəti olmalı idilər.
Üsyan bütün rayonlarda eyni zamanda başlamalı idi.
Rayon dəstələri rayonlarda öz işlərini tezliklə bitirərək sonrakı təyinatlarını olacaqları yerlərdə - yaxınlıqdakı dəmir yol stansiyalarında toplanmalı idilər. Bu sonrakı təyinat, şəraitdən asılı olaraq ya Bakı (əgər hakimiyyətin tutulmasında gecikmə baş versəydi), ya da RSFSR-dən Qızıl Ordu hissələrinin hücuma keçəcəyi halda, müqavimətin təşkili üçün RSFSR-in sərhədi olmalı idi. Dəstələrin bir hissəsi isə sərhədçi dəstələri ilə mübarizəyə yollanırdı. Bakıda və ətraf rayonlarda hakimiyyətin Azdiviziyanın, milisin və yerli əhalinin köməyi ilə ələ keçirilməsi nəzərdə tutulurdu.
Azdiviziyanın Bakıdan kənarda yerləşdirilmiş olan hissələri gecikmədən Bakıya yola düşməli idilər.
Bakıda hakimiyyətin ələ keçirilməsi planı və Azərbaycan üzrə ümumi plan Azdiviziyanın komandiri Qambay Vəzirov tərəfindən tərtib olunmuşdu.
Sual: Siz Korku Azərbaycandakı silahlı üsyanın bu planı barədə məlumatlandırdınız?
Cavab: Bəli, məlumatlandırdım. Mənim bu planın Korka, sonuncunun isə Tuxaçevskiyə etdiyi məruzəsindən sonra aşağıdakı düzəlişlər daxil edilmişdi:
1. Üsyançı dəstələr və Azdiviziya ancaq sərhəddə toplanmalı deyil, həm də Dağıstan üsyançılarına kömək etməyə hazır olmalıdırlar;
2. Azdiviziyanın Bakıdan kənarda yerləşmiş hissələri Bakıda hakimiyyətin ələ keçirilməsini etibarlı şəkildə və tez bir zamanda həyata keçirmək üçün üsyandan qabaq istənilən bəhanələrlə Bakıya yaxınlaşdırılmalı idi.
Hərbi Mərkəzin bu göstərişlərini mən Qarayevə ötürdüm. Bu cür planlar isə Ermənistan və Gürcüstanda da var idi. Bu respublikaların hərbi təşkilatlarına müvafiq diviziyaların komandirləri başçılıq edirdilər. Bu respublikaların silahlı üsyan planlarının Qarayevə məlum olub-olmadığını bilmirəm. Hər halda, o mənə bu haqda danışmırdı.
Sual: 1930-cu ildə “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin darmadağın edilməsindən sonra yenidən yaradılmış mərkəz tərəfindən kapitalist ölkələri ilə əlaqə yaradılmışdımı?
Cavab: 1937-ci ildə Qarayevlə olan söhbətim zamanı öyrəndim ki, Bakıda “Azərbaycan Milli Mərkəzi” tərəfindən konsullar vasitəsilə Türkiyə və İran hökumətləri ilə müvafiq danışıqlar aparılır. Kömək bəzi kompensasiya hesabına silahlı yardımdan ibarət olmalı idi. “Azərbaycan Milli Mərkəzi”ndən bu danışıqları aparmaq üçün konkret olaraq kimə səlahiyyət verildiyini Qarayev mənə deməmişdi və mən bu haqda ondan heç nə soruşmadım.
Türkiyə və İran hökumətlərinə veriləcək kompensasiya ərazi güzəştindən (Naxçıvan Respublikasının - Türkiyəyə və Lənkəran qəzasının İrana), material kompensasiyadan - başlıca olaraq neftlə və sonralar ticarət razılaşmalarının bağlanması zamanı müvafiq imtiyazlardan ibarət olmalı idi. Qarayev bu söhbətin böyük məxfiliyi barədə məni xəbərdar etdi və Korku bu barədə məlumatlandırmamağı xahiş etdi.
Sual: Moskvada olduğunuz müddətdə siz “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin iştirakçılarından daha kimlə görüşmüsünüz?
Cavab: “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin Azərbaycandan gələn iştirakçılarından Xəzər donanmasının (mülki) rəisi, Azdiviziyanın keçmiş hərbi komissarı Həsən Rəhmanovla və Bakı şəhər komendantı Məhərrəmovla Azərbaycandakı vəziyyət haqqında söhbətlərim olmuşdu.
Mən Həsən Rəhmanovla “Azərbaycan Milli Mərkəzi” tərəfindən aparılan cəlbetmədən və silahlı üsyanın hazırlanması haqqında danışırdım. Rəhmanov mənə “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nə daxil olan şəxslərin adlarını çəkdi, soyadları Qarayevin mənə dedikləri ilə uyğun gəlir. Bütün soyadları mən xatırlamıram, yadımda qalan soyadlarını ifadəmdə sadalamışam. Rəhmanov məni həmçinin silahlı üsyana hazırlığın gedişi haqqında da məlumatlandırdı. O göstərdi ki, “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin olduqca nüfuzlu heyəti hesabına cəlbetmə uğurla gedir. Bu iş rayonlarda xüsusilə yaxşıdır. Rəhmanov həmçinin göstərdi ki, hazırlanan üsyanla Azərbaycanda əvvəllər baş vermiş üsyanlar arasında əsas fərq ondan ibarət olacaqdır ki, gələcək üsyana rayonların məsul şəxsləri başçılıq edəcəklər.
Rəhmanov tam əminliklə bildirdi ki, üsyan uğurla nəticələnəcək. Mən Məhərrəmovla başlıca olaraq cəlbetmə ilə bağlı vəziyyət və Azdiviziyada aparılan iş haqqında danışmışdım. Məhərrəmov göstərdi ki, diviziya komandiri Vəzirovla diviziyanın hərbi komissarı Cabir Əliyev arasında baş tutan barışıqdan sonra iş uğurla getməyə başladı. Daha sonra diviziya komandiri Vəzirovun, hərbi komissar Cabir Əliyevin, Azdiviziyanın siyasi şöbəsinin rəis müavini Yusifovun, diviziyanın qərargah rəisi Sursal İbrahimovun (onun diviziya qərargahı rəisi və ya qərargahın 1-ci hissəsinin rəisi olub-olmadığını xatırlaya bilmirəm), Azdiviziyanın tribunalının sədri Tağıyevin, diviziya qərargahı rəisinin köməkçisinin (soyadını yaxşı xatırlamıram, deyəsən, Məmmədovdur) adlarını çəkdi. O həmçinin baş və orta rəis heyətindən olan şəxslərin də soyadlarını dedi. Bütün soyadları xatırlamıram. Mənim yadımda bu şəxslərin soyadları qalıb: Bakı alayının komandiri Seyfulla Mehdiyevin, alay komandiri Murtuz Talıbzadənin, artilleriya alayının komandirinin (soyadını unutmuşam). O, həmçinin bir sıra alay qərargahları rəislərinin və alay komandirləri köməkçilərinin də soyadlarını dedi, ancaq mən indi o soyadları xatırlamıram. Məhərrəmov göstərdi ki, cəlbetmə davam edir və güman etmək olar ki, diviziyanın rəis heyətinin çox böyük faizini əhatə edəcək.
Mən Məhərrəmova məlumat verdim ki, bu cür kütləvi cəlbetmə moskvalı işçiləri (mən Hərbi Mərkəzi nəzərdə tuturdum) ehtiyatlandırır, bu, konspirasiya prinsiplərini pozur və bütün işin iflasına gətirib çıxara bilər. Məhərrəmov göstərdi ki, bu məsələ Azərbaycanda heç kəsdə qorxu yaratmır, çünki etibarlı adamlar cəlb edilirlər. Ancaq o, cəlbetmənin ən etibarlı və lazımlı adamları əhatə etməsi və ağırlıq mərkəzinin rəis heyətinin və əsgərlərin müvafiq seçiminə keçirilməsi, həmçinin diviziyanın şəxsi heyətinin şovinist ruhunda tərbiyələndirilməsi göstərişi haqqında xəbərdar idi.
Sual: Siz göstərdiniz ki, İranda yaşayan mühacir qardaşınız Kəlbəli xanla əlaqəniz olub. Deyin, siz Kəlbəli xanla ancaq antisovet işi ilə bağlı olaraq əlaqədə idiniz?
Cavab: Xeyr, antisovet işi üzrə əlaqədən başqa, mən Kəlbəli xanla həm də casus fəaliyyəti ilə bağlı əlaqədə idim. Mənim casus fəaliyyətim 1921-ci ilin sonundan başlandı.
1921-ci ilin sonunda soyadını xatırlamadığım Naxçıvanın bir sakini yanıma gəldi və xəbər verdi ki, o, tez-tez qeyri-leqal şəkildə İranda olur. Həmçinin mənim valideynlərim haqqında bəzi məlumatları da xəbər verdi və qardaşım Kəlbəli xandan məktub çatdırdı. Qardaşım özü və yaxınlarımız haqqında xəbər verir və məktubu çatdıran şəxsin vasitəsilə Azərbaycandakı vəziyyət, həmçinin qoşunların yerləşməsi haqqında ona məlumat verməyi xahiş edirdi.
Mən məktubu çatdıran şəxsin vasitəsilə qardaşım üçün Qafqaz ordusu hissələrinin dislokasiyası və sayı haqqında məlumatı ötürdüm.
1924-cü ildə mən casusluq işi ilə bağlı olaraq “Azərpambıq”ın rəisi Məmməd Hacıyevlə əlaqə yaratdım. Məmməd Hacıyev xidməti işləri ilə əlaqədar tez-tez İranda olur və orada mənim qardaşım Kəlbəli xanla görüşürdü. Hacıyev bir dəfə mənim yanıma gəldi, qardaşımdan salam çatdırdı və danışdı ki, İranda mənim qardaşımı görüb və qardaşım xahiş etmişdi ki, İrana növbəti səfəri zamanı mən onun vasitəsilə Qızıl Ordu hissələrinin Azərbaycandakı dislokasiyası və say tərkibi haqqında məlumatları qardaşıma ötürüm.
Müəyyən müddətdən sonra Hacıyev mənimlə görüşdüyü zaman yaxın günlərdə İrana yola düşəcəyi haqda məni xəbərdar etdi və qardaşımın dilədiyi məlumatları tərtib edərək ona ötürməyi xahiş etdi, mən də bunu yerinə yetirdim.
Analoji məlumatları mən Kəlbəli xan üçün elə həmin Hacıyevin vasitəsilə 1926-cı ilə qədər ötürürdüm. 1926-cı ildə Məmməd Hacıyev İrana getdi və qayıtmaz oldu. Həmin vaxtdan həbs gününə qədər casus işi ilə əlaqədar heç kəs mənimlə əlaqə yaratmamışdı və mən öz casus fəaliyyətimi bərpa etmədim.
Protokol mənim tərəfimdən oxunub və sözlərim düzgün qeydə alınıb.
İmza (Naxçıvanski)
* * *
Azərbaycanın hərb tarixinə qızıl səhifələr yazmış Cəmşid xan 1895-ci il avqustun 15-də dünyaya göz açmışdı. O, yeddi yaşına çatanda anası Fərəntac xanımdan Azərbaycan dilində yazmağı, dayəsi Anna İvanovna Nikolayevadan isə rus və fransız dillərində danışmağı öyrənmişdi. Rus ordusunun zabiti olan atası Cəfərqulu xan səkkiz yaşlı Cəmşidi Tiflisdəki yunkerlər məktəbinə qoydu. 1914-cü il noyabrın 8-də onu Qərbi Ukraynadakı Yelizavetqrad (indiki Kirovqrad - Ş.N.) qvardiya məktəbinə göndərdilər. 1914-cü ildə praporşik rütbəsi ilə həmin məktəbi bitirdi. Birinci Dünya müharibəsi başlananda imperiyanın müsəlman əhalisindən təşkil olunmuş tatar süvari eskadronunun komandiri təyin olundu. Cəmşid xan Naxçıvanski öz hərbi məharəti ilə ilk dəfə Birinci Dünya müharibəsində ad-san qazanmışdı. “Brusilov cəbhəsi”nin yarılmasında iştirak etmiş, “Müqəddəs Georgi” ordeninin dördüncü dərəcəsi ilə təltif olunmuşdu. Avstriya və Rumıniyanın cəbhələrində üç dəfə yaralanan Naxçıvanski igid bir süvari zabit kimi 1916-cı ilin fevralından 1917-ci ilin yanvarınadək xidməti müddətində gümüş silahla təltif edilmiş, ikinci, üçüncü və dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Anna”, ikinci, üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Stanislav” ordenləri ilə mükafatlandırılmışdır.
Cənub-qərb cəbhəsi dağıdıldı. Ştab-rotmistri Naxçıvanski başçılıq etdiyi süvari alayı ilə birgə doğma Azərbaycana qayıtdı.
1918-ci il sentyabrın 15-də türk qoşunları Azərbaycan Əlahiddə Korpusu ilə birgə Bakını düşmənlərdən təmizlədi. Əlahiddə Korpusun sıralarında Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda Cəmşid xan da inamla vuruşurdu. Füsunkar Qarabağın Şuşa şəhərində yerləşən Cəmşid xan Naxçıvanskinin alayı 1920-ci ilin martında daşnak tör-töküntülərinə və daxili düşmənlərə qarşı döyüş əməliyyatlarında fəal iştirak etdi.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan bir neçə gün sonra Respublika Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanov Şuşaya təcili teleqram göndərdi ki, Milli Ordu hissələrinin təşkilinə başlansın. Cəmşid Naxçıvanskinin komandirlik etdiyi ikinci Qarabağ süvari alayı könüllü olaraq birinci fəhlə-kəndli alayı adı ilə XI Ordunun tərkibinə keçdi. Podpolkovnik Cəmşid xan Naxçıvanskinin özü isə ilk Azərbaycan Birləşmiş Komanda Məktəbinin rəis müavini, az sonra isə rəisi təyin olundu.
Milli diviziya yaratmaq işindəki fəallığına görə Cəmşid xan Naxçıvanskiyə 1921-ci il dekabrın 19-da Azərbaycan Hərbi-Dəniz Xalq Komissarlığı təşəkkür elan etmiş və mükafat olaraq ona gümüş dəstəkli qılınc hədiyyə vermişdi. O, yeni yaradılan Azərbaycan Dağ-Atıcı diviziyasına komandir təyin olundu.
1923-cü ildə Moskvadakı qısamüddətli Ali Hərbi Akademiya kursuna göndərilən Cəmşid xan Naxçıvanski 1924-cü ilə qədər orada hərbi təhsil almışdı. Azərbaycana qayıdandan sonra yenidən diviziya komandiri təyin edilmişdi. Üç il sonra o, ikinci dəfə hərbi akademiyaya oxumağa göndərilmiş və 1928-ci ildən 1929-cu ilədək məşhur hərbçi-general Əliağa Şıxlinskinin təşəbbüsü ilə Azərbaycan dilində nəşr olunan “Hərbi bilik” jurnalının redaktorlarından biri olmuşdur.
Cəmşid xan Naxçıvanski hərtərəfli mütəxəssis, siyasi cəhətdən hazırlıqlı, hərb işinə sədaqətli zabit idi. Məhz bu yüksək keyfiyyətlərinə görə 1923-cü ildə Hərbi İnqilab Şurasının əmri ilə Cəmşid xan Qızıl Ordunun Ali Komanda Heyəti kursuna dinləyici qəbul olundu. Bu kursu müvəffəqiyyətlə bitirən Naxçıvanski 1931-ci ildən M.V.Frunze adına Ali Hərbi Siyasi Akademiyanın xüsusi qrupunda təhsilini davam etdirdi. Buranı da fərqlənmə diplomu ilə başa vuran Cəmşid Naxçıvanski xalq müdafiə komissarının əmri ilə akademiyada müəllim saxlanıldı.
Toxum münbit yerə düşmüşdü. Lakin bəzi nadanlar, şər və iftira düşkünləri bu toxumun cücərməsinə imkan vermədilər. Onun tərbiyə edib yetirdiyi müdavimlər - S.Biryuzov, A.A.Qreçko, P.F.Batistki marşal rütbəsinə çatdılar. Özü isə günahsız məhv edildi. Onun fəaliyyətinə verilən xasiyyətnamələrlə, rəylərlə tanış olandan sonra Cəmşid Naxçıvanskinin “xalq düşməni” olmasına inanmaq çox çətindir.
* * *
O müdhiş günlərdən illər keçib. Başqaları kimi, sonralar ona da bəraət verilib. Vaxtilə haqqında ürək dolusu ilə danışa bilmədiyimiz bu görkəmli komandir haqqında gənc nəslə məlumat vermək imkanı yaranıb. İndi onun adına Bakıda ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə yaradılmış hərbi lisey var. Boya-başa çatdığı qədim Naxçıvanda isə ev-muzeyi açılmışdır.
Xan nəsilli generalın Naxçıvandakı ev-muzeyində 1898-ci ildə çəkilmiş bir şəkli var. Tən ortada oturmuş ana - Fərəntac xanım körpə qızını bağrına basıb. Yanında şux qamətli üç oğlu - Ehsan xan, Kəlbəli xan və Cəmşid xan əyləşib. Çərkəzi geyimdə olan üç qardaşın duruşunda yaşlarına uyuşmayan ciddilik, mərdanəlik və vüqar oxunur. Həyatın hələ dinclik və rahatlıq dövrüdür. Yastığın üstündə oturan iki yaşlı Cəmşid uşaqlara məxsus heyranlıqla obyektivə baxır. Dünyaya uşaq marağı ilə baxan, iki ildən sonra başlanacaq yeni əsrdə onu nələr gözlədiyindən hələ bixəbərdir. Dünyanın inqilab tufanı, həyat qasırğası və müharibənin alovları balaca Cəmşidi on altı il sonra polad kimi bərkitdi... Hələ qarşıdakı həyat faciəsinə bir qərinədən çox qalırdı. Elə bir faciə ki, orada Cəmşid xan yox, onun qardaşları Ehsan xan, Kəlbəli xan və hansı səbəbdənsə bu fotoşəklə düşməyən Davud xan da məkr və böhtanın qurbanı olacaq.
1920-ci ilin iyununda Cəmşid xanın xidmət etdiyi ikinci Qarabağ süvari alayı Şuşada yerləşirdi. Podpolkovnik Naxçıvanski nizami hissə üzrə müavin idi. Ondan iki yaş böyük olan Ehsan xan da peşəkar hərbçi idi.
O, Moskvada zadəgan balalarına məxsus kadet korpusu məktəbini bitirmişdi. Ehsan xanın da, çoxsaylı gənc Naxçıvanski zabitlərinin də tam süvari generalı Hüseyn xan Naxçıvanski kimi örnək əmiləri vardı. Hüseyn xanın şöhrəti Rusiyaya yayılmışdı. Onlar belə igid əmiləri ilə fəxr edir, onun hərb sənətinin davamçısı kimi orduda şərəflə xidmət edirdilər.
Elə əlahəzrət imperator adına şöhrətli on yeddinci Nijeqorodsk Draqun alayında ştabs-rotmistr Murad xan, qvardiya rotmistri Kəlbəli xan (nəvə), poruçik İsgəndər xan Naxçıvanskilər göstərdikləri şücaətlərə görə cəbhədə ad-san qazanmışdılar.
1914-cü ildə bölüyü ilə düşmən qüvvələrini pərən-pərən salan Murad xanın döyüş xidmətləri “Müqəddəs Anna” ordeninin dördüncü dərəcəsinə, 1915-ci ildə “Müqəddəs Stanislav” ordeninin üçüncü dərəcəsinə (qılınc və bantla birgə), “Müqəddəs Anna” ordeninin üçüncü dərəcəsinə (qılınc və bantla birgə), “Müqəddəs Stanislav” ordeninin ikinci dərəcəsinə (qılıncla birgə) və 1916-cı ildə “Müqəddəs Anna” ordeninin ikinci dərəcəsinə (qılıncla birgə) layiq görülmüşdür.
Birinci Dünya müharibəsindən sonra Vətənə qayıdan rotmistr Murad xan Naxçıvanski Milli Ordunun üçüncü Şəki alayında birinci bölüyün komandiri oldu.
Döyüşlərdə igidliklə vuruşan poruçik İsgəndər xan Naxçıvanskinin xidmətləri isə “Müqəddəs Anna” ordeninin üçüncü dərəcəsinə (qılınc və bantla birgə), “Müqəddəs Anna” ordeninin dördüncü dərəcəsinə (İgidliyə görə yazısı ilə) və “Müqəddəs Stanislav” ordeninin üçüncü dərəcəsinə (qılınc və bantla birgə) layiq görülmüşdür.
1916-cı il aprelin 1-də “Kaspi” qəzeti yazırdı: “Ulan Leyb - qvardiya alayının rotmistri Kəlbəli xan Naxçıvanski 1914-cü il avqustun 15-də Sokokov kəndini düşməndən geri aldığına görə “Georgi silahı” ilə təltif olunmuşdur. Onun komandir olduğu vzvod heyəti alayın sol cinahında döyüşlər apararkən qəflətən avstraliyalıların bir eskadronunun basqısına məruz qalmışlar. Özünü itirməyən rotmistr Kəlbəli xan azsaylı qüvvə ilə hücuma keçərək düşməni qaçmağa məcbur etmiş, qaranlıq düşənə qədər onları təqib edərək döyüş ərazisindən çıxarmışlar. Ötən döyüşlərdə də uğurlu qələbələr qazanan rotmistr Kəlbəli xanın xidmətləri üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Anna” (qılınc və bantla) və ikinci dərəcəli “Müqəddəs Anna” ordenləri ilə (qılıncla birgə) qiymətləndirilmişdir”.
1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Milli Ordusunda xidmətini davam etdirən Kəlbəli xan Naxçıvanski və Kərim xan İrəvanski haqqında respublika Nazirlər Soveti sədrinin adına 1919-cu ilin mart ayında yazılmış raport saxlanılır. Həmin sənədi hərbiyyə naziri, tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov və Baş Qərargah rəisi general-mayor Həbib bəy Səlimov imzalamışlar. Sənəddə oxuyuruq: “Qvardiya ştab-rotmistrləri Kəlbəli xan Naxçıvanskinin və Kərim xan İrəvanskinin keçmiş Rusiya hərbi nizamnaməsinə görə rütbələri ştab-rotmistr idi. Bugünkü orduya dəyişdirildikdə isə həmin rütbə podpolkovnik olmalıdır. Şərur və Naxçıvan qəzalarının erməni daşnaklarından azad olunmasında fərqləndiklərinə görə onlar polkovnik rütbəsi almağa tam mənada layiqdirlər”.
Naxçıvan və Şərur qəza qoşunlarının komandanı olan Kəlbəli xanın polkovnik rütbəsi alması barədə fakta təəssüf ki, sonrakı arxiv sənədlərdə rast gəlmədik. Dörd qardaşdan ikisi - Ehsan xanın və Cəmşid xanın doğma qardaşı Davud xan və Kəlbəli xan 1920-ci ildə bolşevik istilasından sonra İrana mühacirətə getməyə məcbur oldular.
Birinci Dünya müharibəsi illərində ştab-rotmistr Ehsan xan da leyb-qvardiya Varşava Ulan alayında şöhrətli döyüş yolu keçmişdir. 1914-1916-cı illərdə üstü “İgidliyə görə” yazılı dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Anna”, yenə həmin il üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Stanislav” (qılınc və bantla birgə), 1915-ci ildə “Müqəddəs Anna” (qılınc və bantla birgə), 1916-cı ildə ikinci dərəcəli “Müqəddəs Anna” (qılıncla birgə) ordenləri ilə təltif olunmuşdur.
Polkovnik Tuqanov 1918-ci il avqustun 20-də Tiflisdə Ehsan xana verdiyi xasiyyətnamədə yazırdı ki, alayın bütün yürüş və döyüşlərində, xüsusilə 1916-cı il aprelin 3-də apardığı kəşfiyyat işlərində bacarıqlı komandir kimi fərqlənmişdir.
İmperiya ordusu dağılandan sonra vətənə qayıdan ştab-rotmistr Ehsan xan 1919-cu il mayın 6-dək dördüncü Borçalı süvari alayında bölük komandiri kimi Lori nahiyəsində və Qarayazı ərazisində daşnak ermənilərə qarşı döyüşlər aparmışdır. Həmin ildən üçüncü süvari alayında, üçüncü bölüyün komandiri olan Ehsan xanın Qarabağda göstərdiyi qəhrəmanlığa görə rütbəsi polkovnikə çatmışdı.
Cəmşid xan kiçik qardaş kimi onun şücaətinə, döyüşlərdə aldığı ordenə və rütbədə sürətlə irəliləməsinə çox sevinirdi. Podpolkovnik Ehsan xan yenə Qarabağı daşnaklardan qorumağa gəlmişdi. 1920-ci ilin aprelində Azərbaycana soxulan silahlı bolşeviklər hər şeyi tar-mar eləmişdi. Azərbaycan hökuməti buraxılmış, ordusu dağıdılmışdı. Bolşeviklər Bakıda və Gəncədə talan həftəsini yenicə qurtarmışdılar. Amma Müsavat əsgər və zabitlərinin sorğu-sualsız güllələnməyi hələ də davam edirdi. Gecə yarısı qapı döyüləndə Ehsan xan hamıdan tez ayıldı. Qardaşı Cəmşidin oyanmasına qıymayıb durub qapını açdı. Bolşevik-daşnak əsgərlərinin tüfənglərindəki süngülər ay işığında parıldadı. Taxta qoburlu mauzeri olan daşnak zabiti soruşdu: “Cəmşid xan Naxçıvanski sizsiniz?”
Ehsan xan dərhal məsələni anladı. Bir anlığa ləngidi, kandarı o tərəfə adlayıb qapını bağladı. “Bəli, Cəmşid xan mənəm” - dedi.
Onu şəhərin kənarına aparıb Müsavat zabiti olduğuna görə sorğusuz-sualsız güllələdilər...
1920-ci il iyunun 11-də isə Fövqəladə Komissiya 1108 saylı “Həbs sənədi” tərtib etdi.
- “Nəyə görə həbs olunub güllələnmişdir” - sualının qarşısında: “On birinci orduda xidmət etmək istəmədiyinə görə Müsavat zabiti kimi güllələnmişdir” - cavabını yazdılar. İyirmi yeddi yaşı yenicə tamam olan Ehsan xan Naxçıvanskinin ömrünə namərdlər beləcə nöqtə qoydular.
Otuzuncu illərin axırlarında isə İran ordusunda xidmət edib yüksək rütbələrə çatan Davud xanı və Kəlbəli xanı şah 1934-cü ildə qvardiyaçılarına güllələtdi. Çünki bu taydan gedən bolşevik-daşnak donoslarına əsaslanan şah, igid Kəngərli qardaşlarına inamını itirmişdi.
Dörd qardaşdan heç biri otuzuncu illərin tufanlarından salamat çıxmadı...