“Təzadlar”. -2009.- 24 yanvar.- ¹ 14. - S. 9.
Televiziya və reklamlar dilimizi məhv
edir
Adil Babayev:
"Dövlət dil komissiyasının
məsələyə ciddi yanaşması ümumi işimizin
xeyrinə olardı"
Bu gün televiziyaların və
reklamçıların ixtiyarına verilmiş Azərbaycan
dili məhv olur. Savadsız aparıcılar, efirə
çıxan müğənnilər, iş adamları,
şirkət rəhbərləri dilimizi təhqir edir,
alçaldır, ayaqlar altına salırlar. Düzdür,
dilimizin təhrif olunması, əcnəbi sözlərlə
korlanması problemi çoxdan müzakirə olunur. Hətta sərəncamlar
da verilib. Məlum olduğu kimi, Bakı şəhər
İcra Hakimiyyəti şəhərin
küçələrindən anlaşılmaz məzmunlu
reklam lövhələrinin yığışdırılması
barədə sərəncam vermişdi. Düzdür, ilk
həftələrdə sərəncama həqiqətən
də əməl olunurdu. Ancaq sonradan bu məsələ unuduldu
və nəticədə yenə də anlaşılmaz reklam
plakatları Bakı sakinlərini və şəhərin
qonaqlarını çətin vəziyyətdə qoyub.
Belə çıxır ki, yalnız sərəncam və
göstərişlərlə dilimizi xilas etmək
mümkün olmayacaq. Bəs nə etməli?
Məsələyə
münasibətini öyrənmək istədiyimiz dilçi
alim, Azərbaycan Dillər Universitetinin Azərbaycan
dilçiliyi kafedrasının müdiri, filologiya elmləri
doktoru, professor, Dövlət dil komissiyasının
üzvü Adil Babayev Azərbaycan dilinin korlanması ilə
bağlı "həyəcan təbili" çaldı:
- Problemin qarşısı
indidən alınmasa, bu, gələcəkdə daha ciddi
fəsadlar törədəcək. çünki dilimizin
"zibillənməsi" prosesi davam etməkdədir. Bu
məsələlərin yoluna qoyulması üçün
Dövlət dil komissiyası ciddi iş aparmalıdır. Bu,
çox mühüm bir məsələdir.
-
Adil müəllim, bildiyimiz kimi, Azərbaycanın efir
məkanında bütün film və serialların
dövlət dilində səsləndirilməsi barədə
Milli Teleradio Şurası bu yaxınlarda qərar verdi.
çünki Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan
dilidir. Ona görə də efir məkanında
səslənən proqramlar, verilişlər, film və
teleseriallar, cizgi filmləri Azərbaycan dilində
yayımlanmalıdır. Əgər uşaq cizgi filminə
qeyri-ana dilində baxırsa, onun taleyi necə olacaq? Hələ
doğma dilini əməlli-başlı qavramayan uşaq
əcnəbi sözlərin əhatəsində necə
baş çıxaracaq?
- Tanınmış pedaqoq
və psixoloqlar sübut ediblər ki, 15 yaşa çatmayan
uşağa xarici dil öyrətmək olmaz. Ona görə
də məktəblərimizdə birinci sinif şagirdlərinə
ingilis dilinin öyrədilməsi nə elmi, nə pedaqoji,
nə də psixoloji cəhətdən düzgün deyil. Doğrudur,
bu gün Avropa Şurası desə ki,
barmağınızın birini kəsin,
məmnuniyyətlə bunu edəcəyik.
ümumiyyətlə, bu, düzgün addım deyil.
Uşağın xarici dil
öyrənməsinə 15 yaşdan sonra başlaması
niyə məqsədəuyğundur? çünki uşaq 15
yaşa qədər həm dünyanı dərk edir, həm
də onda mücərrəd təfəkkür
formalaşmağa başlayır. O, həm özünü
dərk edir, həm də milliliyini anlayır. Ona görə
də Milli Teleradio Şurasının qərarı
təqdirəlayiq haldır. Türk qardaşlarımızla
tariximiz, dinimiz, dilimiz, qanımız, canımız,
qeyrətimiz, namusumuz, milli təfəkkürümüz birdir,
amma bu o demək deyil ki, uşaqlarımız "ana"
əvəzinə "anne" deməlidir. Doğrudur,
bir-birimizi daha yaxşı başa düşmək
üçün əlifbamız bir olmalıdır. çox
yaxşı olar ki, türkmənlər, qazaxlar, uyğurlar da
latın əlifbasına keçsin və biz onların
ədəbiyyatı, mədəniyyəti,
incəsənəti ilə daha yaxından tanış olaq.
Bunun üçün hələ 1926-cı ildə
Türkoloji Qurultay ümumtürk əlifbasına
keçmək haqqında qərar qəbul etmişdi. Eyni
zamanda, türk xalqları bir-birinin yazısını
oxuduqları kimi, dilini də başa düşməlidir. Bu
məsələ ilə bağlı indi müxtəlif
tendensiyalar yaranıb. Keçən əsrin
əvvəllərində bir qrup adamlar deyirdi ki, gəlin,
ümumtürk dilində danışaq. Məsələn,
bizdə Əli bəy Hüseynzadə, Krımda
İsmayıl bəy Kaspıralı və digərləri
Osmanlı türkcəsinin bütün türk xalqları
üçün vahid dil kimi qəbul olunmasını
istəyirdilər. Ancaq onlar buna nail ola bilmədilər.
çünki Osmanlı türkcəsi o vaxt ərəb, fars
sözləri ilə o qədər
"zibillənmişdi" ki, osmanlılar özləri
belə, dillərini başa düşə bilmirdilər.
Hətta "Füyuzat" jurnalında çıxan bəzi
məqalələri oxuyub başa düşmək
mümkün deyildi.
Belə olan halda, Hacıbəyov,
F.Köçərli, C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov
ana dilimizin saflığı uğrunda mübarizəyə
qalxdılar. Sonra bu mübarizəyə qoşulanların sayı
artdı. Qeyd edim ki, ümumtürk dili ideyası bu gün
də gündəmdədir. Belə demək
mümkünsə, əgər Osmanlı türkcəsi
mənim xalamın dilidirsə, Azərbaycan türkcəsi
anamın dilidir. 1935-ci ildə professor Bəkir Çobanzadə
deyirdi ki, Azərbaycan türkcəsi Mahmud Kaşğarinin
"Divani-lüğət-it-türk"ündə
göstərildiyi kimi, hələ o vaxtdan formalaşmağa
başlayıb. Deməli, Azərbaycan türkcəsi
Osmanlı türkcəsindən daha tez formalaşaraq
gözəl bir dilə çevrilib. Niyə? Ona görə
ki, bizim dilimizdə ahəng qanunu saxlanılıb, ancaq
osmanlı dili başqa dillərin təsiri altında ahəng
qanununu müəyyən qədər itirib.
Bununla heç də türk
qardaşlarımızın dilinə qarşı
çıxmıram. Ancaq çox təəssüf ki, onlar
1933-cü ildən etibarən özlərinin dil qurumunu erməni
Akop Dilaçaryanın ixtyarına verdilər. A.Dilaçaryan
isə osmanlı türkcəsini ərəb və farslardan
"xilas edib" üzünü Avropaya çevirdi.
Beləliklə, osmanlı türkcəsi Avropa dilləri
ilə qaynayıb-qarışdı. Nəticədə bu
gün bütün türk xalqlarının başa
düşdüyü "qatar"a onlar "tren"
deyirlər. Təsəvvür edin ki, osmanlı türkcəsinin
təsdiq olunmuş vahid ədəbi tələffüz
normaları da yoxdur. Türk filmlərində bu fərq
özünü daha qabarıq göstərir. Osmanlı
ləhcəsində bir cür, Bursa ləhcəsində tamam
başqa cür danışırlar. Bu da
qarmaqarışıqlığa gətirib
çıxarır. Ona görə də o dildə təmizlənmə
işi aparılmalıdır.
Bizim dilimiz daha
normalaşmış və formalaşmış bir dildir.
1899-cu ilin fevral ayının 28-də Ə.Haqverdiyevin
"Dağılan tifaq" əsəri haqqında "Tərcüman"
qəzeti yazıb ki, yaxşı əsərdir, amma
yaxşı olardı ki, o daha ədəbi, daha gözəl
bir "lisanda kullanaydı", yəni osmanlı dilində
yazılaydı. Ə.Haqverdiyev həmin yazıya cavab olaraq
deyib ki, o, "Dağılan tifaq"ı öz ana dili olan
Azərbaycan türkcəsində yazıb, bu dili kəndli dili
hesab edənlər səhv edirlər. Bunu eşidən
Məmməd Tağı Sidqi deyib ki, bundan sonra
Naxçıvanda "Tərcüman" qəzetinin
yayılmasına imkan verməyəcək.
Bəkir Çobanzadə isə
1919-cu ildə Macarıstanda deyib ki, bütün dünya
"yox" desə belə, onun ana dili bütün dünya
dillərindən gözəldir. O, Krım tatarlarının
dilini nəzərdə tuturdu.
-
Danışıqda bəzən "loru dildə desək"
ifadəsini işlədirik. Efirdə istər
ziyalıların, istərsə də incəsənət
adamlarının dilindən bu ifadəni daha tez-tez eşidirik.
"Loru" sözü nə deməkdir, bu, ayrıca bir
dildirmi?
- Ümumiyyətlə, loru dil
yoxdur. Bir ümumxalq danışıq dili var, bir də
ümumxalq ədəbi dili. Ədəbi dil danışıq
dili əsasında normalaşmış və
formalaşmış, cilalanmış dildir. Bu dilin
özünün fonetik, leksik, qrammatik normaları var.
"Loru" sözünü isə danışıq
dilində bəzi sözlərə aid etmək olar. Belə
ki, loru söz ola bilər, loru dil ola bilməz. Dilimizdə
"kalan" sözü var. Məsələn,
"filankəs kalan adamdır". "Kalan" sözünün
öz mənası yoxdur, ancaq belə sözlər loru
sözlər kimi dilimizdə işlədilir. "Kalan
adam" deyəndə, kiminsə vəzifəcə
böyük, varlı, arxalı-dayaqlı olması
mənasını verir. Ancaq "loru" sözünü
aşağı təbəqə mənasında
işlətmək düz deyil. ümumxalq danışıq
dilində işlədilən sözlər "loru"
sözlər olmur. Loru sözlər sadəcə, dildə
qeyri-məqbul olan sözlərdir ki, onlar ədəbi dil
üçün yaramırlar. Bu məsələ ilə
bağlı yazılı mətbuatımıza nəzər
yetirsək, dil və orfoqrafiya səhvləri istisna olmaqla,
vəziyyət qənaətbəxşdir, amma
televiziyalarımızda vəziyyət olduqca bərbaddır.
Bəzən bu, insanlarımızın özünün
psixologiyasından irəli gəlir. Elə olur ki, bəzi
adamlar ağır terminlərdən istifadə etməklə
özlərini savadlı göstərmək istəyirlər.
Ancaq fikirləşmirlər ki, bununla onlar dilimizi bərbad hala
salırlar. Bu mənada, hər kəs istədiyi kimi
danışır, bu isə ədəbi dil normalarını
pozmaqdır. Ancaq normadan kənara çıxmaq olmaz.
Xüsusilə televiziya və radio aparıcıları, biz
onlara "diktor" deyirik, özlərinin nitqini ədəbi
dilin normalarına uyğunlaşdırmalıdırlar.
Demirəm ki, danışıqda yalnız quru ifadələr
olsun, ancaq dili tamamilə korlayıb anlaşılmaz
vəziyyətinə salmaq olmaz.
-
Əvvəllər bizlərə "ölülərlə
ərəbcə, dirilərlə rusca
danışırlar" deyirdilərsə, indi vəziyyət
tamam fərqlidir. Dilimizə nəinki ərəb, rus, digər
əcnəbi dillərin də qarışması yalnız
gənclərimizi deyil, bizləri də çıxılmaz vəziyyətdə
qoyub...
- Hər bir xalqın dilindən
böyük sərvəti yoxdur. Deyərdim ki, dil
vətəndən də daha çox millətin
yaşaması üçün vacibdir. Məsələn,
qaraçıların, kürdlərin vətəni yoxdur, amma
dilləri var. Ona görə də qaraçılar da,
kürdlər də özlərinin gözəl milli
mədəniyyətlərini, ədəbiyyatını yarada
biliblər. Qaraçı musiqisini hamı sevir və
tanıyır. Bəs onlar bunu nəyin əsasında
yaradıblar? Əlbəttə ki, dilin əsasında.
Uşinskinin belə bir fikri var: "Bir xalqa hər şeyi
ver, ana dilini əlindən al. Onda o məhv olub
gedəcək". F.Köçərli isə deyib ki,
"Ana dilimiz məhv olarsa, millətimiz fövt olub
gedəcək". Hacıbəyov isə onun fikrinə
söykək olaraq deyib: "Biz əgər dilimizi belə
korlamış olsaq, gələcəkdə onu
təmizləməyə bir şey tapmayacaqlar. Və bizim
də dilimizi təmizləmək üçün çaylar
kifayət etməyəcək, dənizlər, okeanlar lazım
gələcək". Ona görə də dili
"zibilləmək" olmaz. Dil tərtəmiz
olmalıdır. F.Köçərli demişkən, dil nə
qədər saf, sadə, büllur kimi təmiz olursa, bir o
qədər sevilər, yaşayar. Bayaq qeyd etdiyim kimi,
bəzilərimizin psixologiyasında belə bir quru
cəhəd var ki, əgər sən çox qəliz,
başa düşülməyəcək tərzdə
danışırsansa, deməli, savadlısan.
Təsadüfi
deyil ki, vaxtilə Cəlil Məmmədquluzadə
"ölülər" əsərində bu
məsələyə toxunmuşdur. Şeyx Əhmədin dili
ilə demişdi ki, "Şeyxəna, ərəbcə de,
ərəbcə de", yəni başa
düşməsinlər. Belə bir vəziyyətin bu gün
çox təhlükəli həddinə
çatmışıq. Axı nə üçün
"baxış" sözümüz ola-ola
"monitorinq" işlədək? Yaxud, filan kəndi su
basdığı üçün camaatı ordan
"evakuasiya" etdilər. "Evakuasiya" sözü
dilimizin qanunlarına heç cürə uyğun gəlmir.
"Köçürtdülər" sözünün
əvəzinə, "evakuasiya" işlətmək
nəyə lazımdır?
Hətta
dədə-babalarımız da başqa dildən
"bəhrələnmək" istəyiblər. Özümüzün
"sayqu" sözünün əvəzinə farslardan
"xəstə" sözünü qəbul edib
işlədiblər. Farslar "xəstə" yox,
"bimar" işlədirlər. "Xəstə"
əslində "yorğun" deməkdir. Demək olar ki, həmişə
belə olmuşuq. Əgər o vaxt bunun
qarşısını almaq mümkün deyildisə, bu
gün mümkündür çünki Dövlət Dil
Komissiyası var. Sadəcə, işləmək
lazımdır. Əks təqdirdə, dilimizin
"zibillənməsi" prosesinin qarşısını ala
bilməyəcəyik. Bu proses bu gün də davam edir. 80 il
"vertolyot" işlətdiyimiz halda, bu gün
televiziyalarımız "helikopter"
işlətməyə başlayıblar. Bu, kimə
lazımdır?
-
Bu gün anlaşılmaz dildə yazılan reklam plakatları
da Bakı sakinlərini və şəhərin
qonaqlarını çətin vəziyyətdə qoyub...
- Bu sahədə vəziyyət
tamamilə bərbaddır. Bakıya daxil olanda bilmirsən ki,
bura Azərbaycanın paytaxtıdır, yoxsa hansısa
başqa bir ölkənin. Şəhərdəki reklam
plakatları nədən ağır dildə yazılır,
başa düşmürəm. Təbii ki, belə olanda
vətəndaşlar məcbur olub dilçi alimlərin
qapısını döyməli olurlar. Dəhşət odur
ki, dilçi alim də həmin yazını başa
düşmür. Təzəlikcə şəhərdə
addımbaşı belə bir reklam-plakata rast gəlirik:
"2008-ci ilin 1¹-li BRENDİ". "Brend" nə
deməkdir? Vallah, mən bilmirəm. Əgər mən
"brend"in mənasını başa
düşmürəmsə, onda tələbələrə nə
öyrədə bilərəm? Ola bilsin ki, plakat
sifarişçinin öz istəyini reklam edir. Amma iş
ondadır ki, məlum deyil, Azərbaycan dilində
"BREND" sözü nəyi ifadə edir, hansı
mənanı verir. Əlbəttə, reklamın təmiz
Azərbaycan dilində yazılması sifarişçiyə
ziyan gətirə bilməz. Amma çox təəssüf ki,
bu bərbad reklam plakatları Bakıda, Azərbaycanın
paytaxtındadır. Yaxud, başqa bir plakatda avtomobil
sükanının üzərində yazılıb ki,
"güvənlə sür". "Güvən" felin
köküdür. "Güvənc ilə sür" işlətmək
daha məqsədəuyğundur.
Görəsən, belə
böyük-böyük reklam-plakatlara pul sərf edən
reklamçılar başa düşmürlər ki, bu ana
dilimizi korlamaqdır? Yaxud, şəhərdə tez-tez
"mənzil, torpaq alqı-satqısı" ifadəsinə
rast gəlirik. Hətta əksər qəzetlər də
"alqı-satqı" yazır. Ancaq bildiyiniz kimi,
şəkilçi vasitəsilə fellərdən isim
düzəltmək mümkündür. Məsələn,
çal - çalğı, və s. Ona görə də
"alqı-satqı"nın əvəzinə,
"alğı-satqı" işlətmək daha
düzgündür.
Hesab edirəm ki, reklamlar bu
şəkildə hazırlanmamalıdır. Məncə, dil
komissiyasının bu məsələlərə ciddi
yanaşması ümumi işimizin xeyrinə olar. Bütün
bunları nəzərə alaraq, biz Dilçilər
Cəmiyyəti yaratmaq qərarına gəlmişik.
Bəlkə bu yolla mövcud problemin həlli
istiqamətində bir iş görə bilək.
Elbar
ŞİRİNOV,
Zümrüd
MƏMƏDOVA