“Xalq Cəbhəsi”. -2008.- 11 noyabr.-№206.-S.13.

Təhlükəli qlobal iqlim dəyişiklikləri

Ekspertlərin fikrincə, bunun qarşısının alınması üçün neftdən asılılıq azaldılmalıdır

Bütün dünyanın başı mövcud maliyyə krizisinə qarışıb. Pul insanları elə çaşdırıb ki, qlobal istiləşmə kimi Yer kürəsinin qorxusu az qala gündəmdən çıxıb. Son 50 ilin istilik normaları son yüz illik istiləşmə normalarının demək olar ki, ikiqatı nisbətindədir. 20-ci əsr ərzində qlobal istiləşmə okean ərazilərinə nisbətdə quru yerə daha çox təsir etməklə 0.740 dərəcə artmışdır. Karbon dioksid (CO2) qlobal istiləşmənin arxasında dayanan ən əsas parnik qazıdır. Faydalı qazıntılar kimi hasil olunan neft, qaz və kömür çoxlu miqdarda atmosferə karbon qazı ixrac edir və bu da istiliyin artmasına səbəb olur. Xatırladaq ki, 1990-cı ildə bəzi ölkələr 2012-ci ilədək karbon qazı tullantılarının 5 faiz azaldılması barədə Kioto protokolu imzalayıb.

Gübrəni zəhərə çevirən formul

Karbon qazı öz-özlüyündə zəhərli deyil, əksinə bütün bitkilərə gübrə kimi lazımdır. Karbon qazının atmosferə daxil olması dayansa, bitkilər bu qaz ehtiyatını cəmi 8-11 ilə sərv edib qurtarar və onda bütün canlılar məhv olar. Məsələn, vulkan püskürməsi zamanı karbon qazı tullantıları bitkilərin böyüməsini stimullaşdırır, bunun nəticəsində isə oksigenin ayrılması baş verir. Ancaq qədərindən artıq hər bir şey ziyan verdiyi kimi karbonun da atmosferdə miqdarının artması bəşəriyyəti təhdid edən qlobal istiləşməyə yol açır.

Bu yaxınlarda Hon-Konqda keçirilən beynəlxalq konfransda alimlər bir araya gəlib, qlobal istiləşmənin get-gedə yaratdığı problemləri müzakirə ediblər. Amerikalı alim Nikolas Stern bildirib ki, əgər qlobal istiləşmənin qarşısını almasaq, daha ciddi problemlərlə üzləşəcəyik. Onun fikrincə, karbondan daha az istifadə etmək üçün insanlar ictimai nəqliyyatdan istifadəyə üstünlük verməli, təbii enerji qaynaqlarından yararlanmalıdırlar. Yəni, neft və qazdan bir yanacaq kimi istifadə azaldılmalıdır. Təkcə karbon qazının üstündə dayanmaq olmaz. Sulfid və dəm qazının, benzapirenin, azot, his oksidlərinin, ağır metalların və s. atmosferə atılması da azaldılmalıdır.

Mütəxəssislərin fikrincə, son 20 il ərzində Şimali Avropada iqlimin istiləşməsi Şimal yarımkürəsində "qış yaradan" arktik qış antisiklonunun təsirini zəiflədib. Bu da Şimal Buzlu okeanın buz örtüyünü əriməsi ilə izah olunur. Fritov Hansen adına institutu təmsil edən norveçli alimlərin hesablamalarına görə, okeanın buzluluğu hər 10 ildən bir 5 faiz azalır. Buz örtüyünün azalmasına səbəb təkcə iqlimin dəyişməsi yox, həm də isti Qolfstrimin - Şimali Avropanın sirkulyasınının dəyişməsidir. Bu gün Qolfstrimi çirkab sular, məişət və sənaye tullantıları getdikcə daha çox çirkləndirir.

Bundan başqa, Asiyada 500 milyon əhalini içməli su ilə təmin edən Himalay buzlaqlarının da ərimək təhlükəsi getdikcə artır. Həmin buzlaqların əriməsi nəticəsində Cənub yarımkürəsindəki ada dövlətlərinin bir çoxu tamamilə su altında qala bilər.

Torf karbona çevriləcək

Rusiya Milli Geokriologiya Fondunun məlumatına əsasən, Rusiya ən böyük materikin mərkəzində yerləşdiyi üçün bu ölkə istiləşmənin baş verəcəyi təqdirdə nəhəng karbon qazı təchizatçısı olacaq. Nəticədə planetin temperaturu intensiv şəkildə artacaq. İstiləşmə nəticəsində Sibirin əbədi buzlaşmış torf yataqları karbon xəzinəsindən nəhəng karbon qazının ayrılması mənbəyinə çevriləcək. Buzlaqlar təkcə yuxarıdan yox, aşağıdan da əriməyə başlayacaq. Aşağıda isə buz kristalları formasında tərkibində karbon olan nəhəng qazhidrat yataqları mövcuddur. Onlar səthə çıxaraq atmosferdə böyük həcmdə metan və karbon qazı yaradıb bərk fazadan qaz yaradan fazaya keçəcəklər. İstiləşmə ilə Sibir tayqasında yanğınların sayı artacaq. Onlarla birlikdə xeyli karbon qazı daxil olmağa başlayacaq. Fondun hesablamalarına görə, son 100 il ərzində bəşəriyyət əsasən yanacaq yandırmaq və korroziya hesabına artıq atmosferdən azı 10-13 ton oksigen götürüb. Atmosferdə oksigenin faizi azalmağa doğru gedir. Arktika hazırda yer kürəsində olan ən sürətli iqlim dəyişikliyini yaşayır. 81 faizi buzlaqlarla örtülü olan Qrenlandiyada da həyat tərzi xeyli dəyişib.

Qrenlandiya əriyir...

60 min sakini olan Qrenlandiya adasında dünyanın bütün şirin su ehtiyatının onda biri mövcuddur. Qlobal istiləşmə buzlaqların sürətlə əriməsinə səbəb olur. Belə davam edərsə, növbəti 100 il ərzində bu bölgə daha böyük ekoloji problemlərlə üz-üzə qalacaq. BMT-nin məruzəsinə əsasən, Qrelandiya ərazisində temperatur gələcək illərdə iki dəfə artacaq və şirin suyun böyük əksəriyyəti buzlaqların əriməsi nəticəsində dünya okeanına axacaq. Bu isə həm də dünya su hövzəsindəki suyun səviyyəsinin qalxması deməkdir. Hər il dünya okeanında suyun səviyyəsi 3 millimetr artır.

Adanın qərb sahilində və Arktika qütbünün şimalında yerləşən Limanaq kəndi dünyanın aysberq yaradan ən böyük yaşayış buzlağı sayılır. Cəmi 80 sakini olan Limanaq kəndinin ətrafı kiçik aysberqlərlə doludur. Bu isə kəndlilərin həyatında çətinliklər yaradır. Ekspertlər hesab edir ki, iqlim dəyişikliyinin qarşısını alınması üçün neftdən asılılıq azaldılmalıdır. Ümumdünya Təbiəti Mühafizə Birliyinin məlumatına görə, quruda yaşayan məməlilərin 1/4-i təhlükədədir. 130 ölkənin 1700 ekspertinin apardığı tədqiqatda göstərilir ki, quruda yaşayan məməlilərin 36 faizi, dənizdəki məməlilərin isə 61 faiz təhlükədədir. 836 növ haqqında isə məlumat yoxdur. Ekspertlər burada əsas səbəb kimi heyvanların yaşadıqları ərazilərdə meşələrin məhv edilməsi, həmçinin iqlim dəyişikliyini göstərirlər.

Qlobal istilik rəqəmlərdə

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qlobal iqlim dəyişikliyi ilə mübarizəyə aid hesabatına görə, son 150 ildə dünyada temperatur 1 dərəcə yüksəlib. Bu yüksəlişin yarısı son 25 ilə təsadüf edir. Əgər temperatur bu sürətlə qalxmaqda davam etsə, 2050-ci ilə qədər hərarət 2-2,5 dərəcə, 2100-cü ilə qədər isə 6 dərəcəyə qədər yüksələ bilər. Bu isə bəşəriyyət üçün böyük fəlakətlər, quraqlıqlar, sel-daşqınlar deməkdir. İstiləşmə nəticəsində Antraktidada və Arktikadakı buzlaqlar əriyərsə okean suyunun səviyyəsi təxminən 60 metr yüksələcək. Britaniya alimlərinin araşdırmalarına görə, buz örtüyü indiki sürətlə əriməyə başlayarsa, 21 əsrin sonunda təhlükə gözlənilir. Qlobal istiləşmənin fəsadları Şimali Afrika, Saxara səhrası, Cənubi Asiyada daha geniş özünü göstərəcək. Rusiyanın Sibir, Ural və Avropa hissəsi, eləcə də Orta Asiya, Cənubi Qafqaz regionunda isə Azərbaycan daha təhlükəli zona hesab olunur.

20-ci əsr son minilliyin ən isti əsri hesab olunur. 1990-cı ildən 1998-ci ilə qədər Yer kürəsində temperatur 0,7 dərəcə artıb. 1861-ci ildən aparılan temperatur ölçülərinə görə, 1998-ci ildən sonra ən isti il sayılan 2001-ci ildə 2371 insan dünyasını dəyişib. Qlobal istiləşmənin iqtisadi ziyanları da yetərincə böyükdür. 1998-ci ildən 2001-ci ilə kim qlobal istiləşmə nəticəsində ABŞ iqtisadiyyatı 13 milyard dollar ziyana düşüb.

İqlim dəyişikliyi 12 ən təhlükəli infeksiya yayacaq

Qlobal istiləşmə yeni xəstəliklərin yaranmasına gətirib çıxara bilər. Bu zaman insan heyvanlardan da yoluxa bilər. Bu yaxınlarda Ümumdünya Təbiəti Mühafizə Xidməti Barselonada keçirilən konqresdə iqlim dəyişikliyi nəticəsində ən təhlükəli infeksiyaların yayılacağını bildirib. Heyvanlardan keçən 12 ən təhlükəli zoonoz infeksion xəstəliyi insanlar arasında geniş yayıla bilər. Alimlər artıq şimal regionlarda Laym xəstəliyi, Qərbi Hil qızdırması xəstəliklərinin yaxınlaşdığını qeyd ediblər. Bu xəstəliklər əsasən birələr və milçəklərlə yoluxur. Həmin həşəratlar vaxtilə soyuq ölkələrdə donurdular, indi isə onlar yeni şəraitdə yaşamağa uyğunlaşırlar. Bu da insanlar üçün təhlükəli olan quş qripi, Ebol virusu, Rift qızdırması və digər bu kimi infeksiyaların yayılmasına gətirib çıxara bilər. Digər tərəfdən, quraqlıq olduğu üçün ev heyvanları ilə vəhşi heyvanlar eyni mənbədən su içirlər. Nəticədə xəstəliklərin ev heyvanlarından insanlara yoluxması baş verir.

Azərbaycanı 20 il sonra su çatışmazlığı gözləyir

Azərbaycan Ermənistan və Gürcüstanda içməli su mənbələrinin toplam resursları 20 il sonra 12 faiz, 40 il sonra isə 42 faiz azalacaq. Böyük və Kiçik Qafqaz dağ silsiləsində hazırda mövcud olan buzlaqların 65 faizi əriyəcək, Alp çəmənləri və dağətəyi otlaqların 34 faizi güclü eroziyaya məruz qalacaq. Əkin üçün yararlı torpaq ərazilərinin toplam sahəsi 12 faiz azalacaq, münbit qumus layı isə 23 il ərzində 8 faiz tükənəcək. İçməli su və suvarma mənbələrinin tədricən tükənməsi, quraqlıqlar Cənubi Qafqazdakı yaşam şəraitini xeyli çətinləşdirəcək. Ekoloqların proqnozuna görə, qlobal iqlim dəyişikliyi nəticəsində Azərbaycanı daşqınlar, içməli su ehtiyatlarının çatışmazlığı gözləyə bilər. Su ehtiyatları, meşələrə, kənd təsərrüfatına ciddi ziyan vura bilər. Lap yaxın illərdə Xəzər dənizinin səviyyəsinin daha bir metr qalxacağı gözlənilir.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və bir sıra rayonlarımızın erməni işğalı altında olması vəziyyəti daha da ağırlaşdırır. Ekspertlərin hesablamalarına görə, Bakı şəhərində, təkə Abşeron yarımadasında məişət tullantıları və zibilxanalar havanın orta temperaturunun 1 dərəcə dəyişməsinə səbəb olub. Bu ilin əvvəlindən Bakının atmosferinə 50 min tondan artıq zəhərli maddə və kimyəvi birləşmələr buraxılıb. 1970-80-ci illərdə "ölü şəhər" adlanan Sumqayıtda olan bəzi fabrik və zavodlar Sovetlər Birliyi dağılandan sonra fəaliyyətini dayandırıb. 1990-cı ildən şəhərin atmosferinə 96,4 min ton zəhərli kimyəvi tullantı atılmışdısa, 2000-ci ildən bu rəqəm 17,6 min, indi isə 9 min tona bərabərdir.

Azərbaycanda iqlim şəraitinin fəsil və ərazi üzrə dəyişmələri müxtəlifdir. Qış fəslində ölkə ərazisi üzrə əhəmiyyətli dərəcədə istiləşmə gedir. Yazda isə soyuma baş verir. Tədqiqatlar göstərir ki, son 100 ildə temperatur Bakıda 0,8, Zaqatalada 0,7, Naxçıvanda 0,9, Qubada 1,3, Salyanda 0,7 dərəcə artıb. Ümumiyyətlə, 1960-1990-cı illər ərzində bütün Azərbaycan ərazisi boyu 0,3-0,6 dərəcəyə qədər istiləşmə gedib, yağıntıların miqdarı isə 18 faiz azalıb.

Qlobal istiləşmə ilə əlaqədar karbon qazının 2 dəfə, temperaturun isə 2-4,5 dərəcə artması nəticəsində Azərbaycanda çayların su ehtiyatlarının 15-20 faiz azalacağı gözlənilir. Hazırda Azərbaycanda bütün sahilboyu 4865 min hektar torpağı su basıb və 2020-2040-cı illərdə səviyyənin yenidən qalxması gözlənilir. Belə olan halda torpaq itkiləri 130-160 min hektar ola bilər. Ekoloji durum baxımından Ermənistanın vəziyyəti daha pisdir. Orada fəaliyyət göstərən dövlət və özəl sənaye müəssisələri atmosferə sutkada 24 dəfə artıq zəhərli maddə və kimyəvi tullantılar atır. Qlobal istiləşməyə qarşı ən yaxşı mübarizə aparan dövlətlər İsveç, Böyük Britaniya, Danimarka, Malta və Almaniya hesab edilir. Postsovet ölkələri arasında isə ən yaxşı göstərici Latviyaya məxsusdur. ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı və Çin kimi qüdrətli dövlətlər isə bu siyahıda sonuncu yeri bölüşürlər.

Gülnar Tofiqli