“Xalq qəzeti”.-2008.-7 nöyabr.-№249.-S.5

Sosioloji biliklərdən səmərəli istifadə cəmiyyətin tərəqqisi üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir

Sosiologiya elmi cəmiyyətin problemlərinin həlli prosesində yaxından iştirak edir. Bu məqam onun əhəmiyyətini səciyyələndirən əsas amillərdən biridir. Bəs, sosiologiya elminin imkanlarından bizdə necə istifadə olunur? Azərbaycan Sosioloqlar Birliyinin icraçı direktoru, Türk Dünyası Sosioloqlar Birliyinin vitse-prezidenti Əbülfəz Süleymanlı ilə söhbətimiz də Azərbaycanda sosiologiya elminin mövcud durumu və cəmiyyətimizdəki aktual sosial problemlər barəsində oldu.

— Əbülfəz müəllim, Azərbaycanda sosiologiya elminin bugünkü vəziyyətini necə qiymətləndirirsiniz?

— — Əvvəla, bir faktı qeyd etmək istəyirəm ki, bu elm sahəsinin ölkəmizdə formalaşma tarixi o qədər də uzaq deyil. Sovetlər dövründə cəmiyyətdə baş verən bir çox neqativ halların üzə çıxarılmasında dövlət o qədər də maraqlı deyildi. Buna görə də sosiologiyaya “burjua elmi” damğası vurulmuşdu və onun inkişafı süni şəkildə “dondurulmuşdu”. Sovetlər dağıldıqdan sonra Azərbaycanda da bu elm sahəsində müəyyən irəliləyiş baş verdi. Müxtəlif sahələrdə sosioloji tədqiqatlar aparan mərkəzlər quruldu, bəzi universitetlərdə sosiologiya fakültələri fəaliyyətə başladı. Hazırda bu elmin inkişafı üçün AMEA-nın Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutunun sosiologiya və sosial-psixologiya şöbəsində professor Rəfiqə Əzimovanın rəhbərliyi altında məqsədyönlü işlər görülür. Şöbədə son illər həm nəzəri, həm praktiki sosial problemlərin öyrənilməsi sahəsində aparılan elmi araşdırmaların sayı xeyli artıb. Eyni zamanda, sosiologiya sahəsində akademik kadrların hazırlanması istiqamətində səmərəli fəaliyyət planı hazırlanmış və uğurla həyata keçirilir.

Sosioloqlarımızı vahid bir qurumda birləşdirmək məqsədi ilə Azərbaycan Sosioloqlarının Birliyini təsis etmişik. Bu qurum həm də xaricdəki analoji sosioloji cəmiyyətlərlə əməkdaşlıq edir, beynəlxalq konfranslarda fəal iştirak edir.

Lakin bununla belə, bu sahədə problemlər qalmaqda davam edir. Əfsuslar olsun ki, biz bu günə qədər hələ də sosiologiya elminin imkanlarından lazımı səviyyədə istifadə edə bilmirik. Dünya praktikasına nəzər yetirdiyimiz zaman görürük ki, yeni qurulan dövlətlərin əksəriyyətində sosiologiya elminin imkanlarından geniş istifadə edilir. Zənnimcə, bizim də bu sahəyə daha çox diqqət yetirməyimizə ciddi ehtiyac duyulur. Bu gün cəmiyyətdə baş verən proseslər onların çox ciddi surətdə sosioloji analizinin aparılması və gələcəyə istiqamətlənmiş strategiyaların müəyyənləşdirilməsi zərurətini meydana çıxarır.

— Sizcə, bu sahədəki mövcud problemlərin əsas səbəbləri nədir?

— Hesab edirəm ki, hələ də cəmiyyətimizdə bu elmin imkanları haqqında kifayət qədər məlumat yoxdur. Bu da öz növbəsində sosioloji tədqiqatların nəticələrinə marağı azaldır. Eyni zamanda, aparılan sosioloji tədqiqatların keyfiyyətinin qənaətbəxş olmaması da ona qarşı biganəliyin yaranmasını şərtləndirən amillərdəndir.

İnkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin sosial siyasətinin müəyyənləşdirilməsində sosioloqlar kadr kimi məsul sahələrdə çalışdıqları halda bizdə bu göstərici çox aşağıdır. Bu isə öz növbəsində sosiologiya elminə meyl edənlərin sayının azalmasına səbəb olur.

Özünü sosioloq adlandıranlar arasında müxtəlif peşə sahiblərinə və elmin digər sahələrinə aid insanlara rast gəlmək olar. Bu səbəbdən də sosiologiyada mövcud metodoloji yanaşma prinsiplərində pərakəndəlik özünü büruzə verir. Vahid meyarların və elmin sərhədinin müəyyənləşdirilməsi Azərbaycanda sosiologiya elmi qarşısında duran prioritet məsələlərdəndir. Sosioloji təhsil sahəsində də problemlər qalmaqdadır.

Ümumiyyətlə, sosiologiya elmi bu gün cəmiyyətdə baş verən proseslərə vaxtında adekvat reaksiya verməyi və zamanın tələblərinə uyğunlaşmağı bacarmalıdır. Dövlətin tərəqqisi və möhkəmlənməsi şəraitində milli sosiologiyanın inkişafı ilə bağlı yeni perspektivlər açılır. Sosioloji biliklərdən səmərəli istifadə, bu sahədəki tədqiqat metodlarının düzgün və məqsədyönlü şəkildə tətbiqi, elmi-praktik potensialın inkişaf etdirilməsi cəmiyyətin tərəqqisində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Odur ki, bu istiqamətdə müvafiq dövlət strukturlarının və peşəkar sosioloqların məqsədyönlü şəkildə təşəbbüskarlıq göstərməsi zəruridir.

— Cəmiyyətdə olan sosioloji problemlər hansılardır? Bir sosioloq kimi, bu barədə nə düşünürsünüz?

— Birinci növbədə bir məqamı qeyd etmək vacibdir ki, problemsiz cəmiyyət yoxdur. Hətta, ən inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə belə problemlər mövcuddur və onların sayı durmadan artır. Sözsüz ki, keçid dövrünü yaşayan cəmiyyətlərdə problemlərin mövcudluğu təbiidir. Bununla belə, biz deyə bilərik ki, bugünkü Azərbaycan cəmiyyətində bir sıra prioritet problemlər önə çıxır və sosiologiyanın ən ciddi vəzifəsi o prioritet istiqamətlərin sosioloji təhlilini aparmaqdan ibarətdir.

Bu gün baş verən sosial proseslərin sürəti insanı heyrətləndirir. Əhalinin nəhəng hissəsi urbanizasiya proseslərinə cəlb olunur, kütləvi şüur kosmik sürətdə dəyişir, əhalinin tərkibi dəyişir və s. Təhsilə aid müəyyən problemlərin sosioloji tədqiqi, gəncliyin xüsusilə mənəvi-dəyərlər oriyentasiyası baxımından təhlili, ailədə baş verən dəyişikliklərin izlənməsi sosial problemlər kimi qarşımızda duran məsələlərdir. Bütün bu proseslərin sosioloji baxımdan tədqiqi zəruridir.

— Son illər ailə mövzusunda bir çox tədqiqat aparmısınız. Bu sahədə apardığınız tədqiqatların nəticəsi haqqında nə deyə bilərsiniz?

— Azərbaycan xalqı hər zaman ailəyə xüsusi dəyər verməsi ilə tanınıb. Bu gün də statistikaya nəzər yetirdiyimiz zaman digər ölkələrlə müqayisədə Azərbaycanda insanların ailəyə bağlılığının daha güclü olduğu müşahidə edilir. Bunu son illər bu sahədə apardığımız tədqiqatların nəticələri də sübut edir. Ən son olaraq apardığımız “Universitetin sonuncu kurs tələbələrinin ailə haqqında düşüncələri” tədqiqatında gənclərin 90 faizi ailə institutunu əhəmiyyətli hesab edir və quracağı ailə haqqında müsbət fikirlər bəyan edirlər. Gələcəyin təminatı olan gənclərin ailəyə dəyər verməsi çox əhəmiyyətlidir. Gənclərin övlad sahibi olmağa müsbət münasibəti də demoqrafik baxımdan başqa ölkələrdə özünü büruzə verən təhlükənin bizim üçün ən azı son 10 ildə gündəmdə olmayacağından xəbər verir. Lakin bununla belə, ailə institutunda bəzi mənfi meyllərin özünü büruzə verdiyi də bir həqiqətdir. Xüsusilə, son zamanlar boşanma faizinin artması ciddi düşünməyi və təcili bu sahədə tədbirlərin görülməsini zəruri edir. Ən çox narahatlıq doğuran məqam isə bu məsələyə münasibətdə cəmiyyətdə getdikcə liberal yanaşmanın artmasıdır. Bu, çox təhlükəli meyllərdir. Qərb ölkələrində ailə institutunun zəifləməsində bu cür meyllər çox böyük rol oynadı. Onların tədqiqatçıları da bunu təsdiqləyirlər. Bunun üçün bu məsələyə ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. Unutmaq olmaz ki, boşanma zamanı ən çox uşaqlar zərər çəkirlər, özlərinə inamı itirirlər. Belə ailələrdə də cinayətkarlıq halları daha çox nəzərə çarpır. Cinayətkarlığa qurşanmayanlar isə cəmiyyətdə həyatdan bezmiş kimi yaşayırlar və bəziləri hətta intihar edərək həyatlarına son qoyurlar.

— Qloballaşmanın milli mədəniyyət üzərində təsirini necə qiymətləndirmək olar?

— Qloballaşmanın ən çox hiss edildiyi və təsir etdiyi sahələrdən biri də, heç şübhəsiz, mədəniyyətdir. Bunun üçün də bu prosesdə milli mədəniyyətlərin qorunub saxlanılması və xüsusi strategiyaların müəyyənləşdirilməsi milli dövlətlərin qarşısında duran ən aktual məsələlərdən biridir. Son dövrlərdə qloballaşmanın meydana gətirdiyi nəticə onu göstərir ki, lokallaşaraq qorunan deyil, əksinə qloballaşaraq qorunan milli dəyərlər öz mövcudluqlarını davam etdirə bilirlər.

Unutmaq olmaz ki, qloballaşma şəraitində kommunikasiya və nəqliyyat vasitələrinə nəzarət edən ölkələrin mədəniyyətləri daha üstün mövqe qazanır. Bunun üçün də yerli televiziya kanallarımız çox ciddi strategiya işləyib hazırlamalı, öz verilişlərinin beynəlxalq miqyasda rəqabətə davamlı səviyyəyə yüksəltməlidirlər. Həm də rəqabətin uğurlu olması üçün milli proqramların təkcə mənəvi məzmunu deyil, həm də texniki səviyyəsi Qərb standartlarından geri qalmamalıdır. Xalqın milli kimliyini qoruya bilməsi, milli mədəniyyətinə, tarixinə və ana dilinə sahib çıxması ancaq bu şərtlə mümkün ola bilər.

— Siz eyni zamanda Türk Dünyası Sosioloqlar Birliyinin vitse-prezidentisiniz. Bu təşkilat haqqında bir qədər məlumat verə bilərsinizmi?

— Türk Dünyası Sosioloqlar Birliyi türk dünyasının müxtəlif ölkələrindən olan sosioloqları birləşdirən qurumdur. Məqsəd türk dünyasının yaxın tarixdə və müasir dövrdə qarşılaşdığı problemlərin açıqlanması sahəsində sosiologiya elminin imkanlarından istifadə edə bilmək, problemlərə ortaq həll yolunun tapılmasında sosioloqlar arasında qarşılıqlı fikir mübadiləsinə nail olmaqdır.

2005-ci ilin noyabr ayında Türkiyənin Kocaeli şəhərində TİKA və Kocaeli Böyük Şəhər Bələdiyyəsinin dəstəyi ilə Türk Dünyası Sosioloqları Birliyinin birinci təsis qurultayı keçirildi. “Milli dövlət və qloballaşma” adı altında keçirilən qurultayda birliyin idarə heyəti formalaşdı və bu qurum qurultaydan sonrakı dövr ərzində sosioloqlar arasında koordinasiya fəaliyyətini həyata keçirməyə başladı. Cari ilin aprel ayında Qazaxıstanın Almatı şəhərində qurumun ikinci qurultayı keçirilmişdir. İkinci qurultayın əsas müzakirə obyekti “Vətəndaş cəmiyyəti və sosial tərəqqi” mövzusu idi. Sonuncu qurultayın əsas nəticələrindən biri birliyin jurnalının təsis olunmasına qərar verilməsi idi. Artıq 2010-cu ildə üçüncü qurultayın Qırğızıstanda keçirilməsi qərara alınıb. Bundan əlavə, müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıq edir, müxtəlif mövzularda birgə tədqiqatlar aparır, kitablar, məqalələr hazırlayırıq. Birliyimizin sıralarında kifayət qədər tanınmış sosioloqlar cəmləşib. Nümunə üçün qeyd etmək istəyirəm ki, Qazaxıstan Respublikasının xarici işlər naziri, sosiologiya elmləri doktoru Marat Tacin birliyimizin vitse-prezidentidir. Birliyin mərkəzi ofisi İstanbul şəhərindədir. İstanbul Universiteti ədəbiyyat fakültəsinin dekanı, professor Korkut Tuna qurumun prezidentidir.

Hesab edirəm ki, birliyin yaranması çox ciddi addımdır və digər elm sahəsində çalışan elm adamları üçün də nümunə ola bilər. Xüsusilə, qloballaşmanın vüsət aldığı bir dövrdə türk dünyası ölkələri arasındakı tarixi və mədəni bağlılığı üzə çıxartmaq, dövlətlərarası münasibətləri gündəmdə saxlamaq üçün elm adamlarının öhdəsinə böyük iş düşür .

Müsahibəni qələmə aldı:

İbrahim ÖMƏROV