Əsası ulu
öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan,
ardıcıl və məqsədyönlü
şəkildə ölkəmizdə həyata
keçirilən iqtisadi islahatlar nəticəsində
maliyyə nəzarətinin sivil forması olan audit institutu da
durmadan inkişaf edir.
Milli audit qanunvericiliyinin təməl daşı olan
"Auditor xidməti haqqında"
Azərbaycan Respublikası Qanununun qəbul edilməsi ilə
ölkəmizdə auditor xidmətinin dövlət
tənzimlənməsinin əsası qoyulmuş və
sonrakı illərdə auditin inkişafı üçün
zəruri olan mükəmməl qanunvericilik bazası
yaradılmışdır. Bu qanunla yanaşı,
ölkədə auditor xidməti Azərbaycan
Respublikasının Peşə və Vergi
məcəllələri də daxil olmaqla, 100-dək qanun,
fərman və s. qanunvericilik aktları ilə
tənzimlənir.
1996-2006-cı illər ərzində
Auditorlar Palatası tərəfindən Azərbaycan
Respublikasının qanunvericilik aktlarının
tələbləri nəzərə alınmaqla, Beynəlxalq
Audit Standartlarına (BAS) uyğun olaraq, ölkədə
auditor xidmətinin təşkilini tənzimləyən 48 milli
audit standartı və "Auditorların Peşə
Etikası Məcəlləsi", 30-dək digər normativ
hüquqi sənədlər hazırlanaraq, Palata Şurası
tərəfindən təsdiq edilmişdir. Həmin
standartlardan bir qismi Azərbaycan Respublikası Ədliyyə
Nazirliyində dövlət qeydiyyatına
götürülərək, normativ hüquqi aktların
dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamə
almışdır.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham
Əliyevin Auditorlar Palatasının fəaliyyətə
başlamasının 10 illiyi münasibətilə
palatanın kollektivinə və üzvlərinə ünvanladığı təbrik məktubunda
deyildiyi kimi, “Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatı
inkişaf etdikcə və onun dünya təsərrüfat
sisteminə inteqrasiyası gücləndikcə iqtisadi-maliyyə
münasibətlərində şəffaflığın
təmin olunmasında, iqtisadi cinayətkarlığa və
korrupsiyaya qarşı mübarizədə auditin
imkanlarından daha geniş istifadə etmək zərurəti
yaranır. Bunun üçün müstəqil maliyyə
nəzarəti sahəsində mütərəqqi dünya
təcrübəsini öyrənmək və milli
iqtisadiyyatın xüsusiyyətlərini nəzərə
almaqla ölkəmizdə tətbiqini genişləndirmək
çox vacibdir".
Son dövrlərdə Azərbaycan Respublikasında aparılan
iqtisadi islahatlar çərçivəsində maliyyə
nəzarəti sisteminin beynəlxalq tələblərə
uyğunlaşdırılması sahəsində mühüm
addımlar atılmışdır. Bu sahədə
Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatasında da bir
sıra mühüm tədbirlər həyata
keçirilmiş, o cümlədən “Daxili audit haqqında", "Auditorların peşə
məsuliyyətinin icbari sığortası haqqında"
və "Auditor xidməti haqqında" Azərbaycan Respublikasının
qanunlarının layihələri hazırlanaraq, müvafiq
qaydada baxılması üçün Nazirlər Kabinetinə
və Prezidentin İcra Aparatına təqdim edilmişdir.
“Auditor xidməti haqqında"
Azərbaycan Respublikası Qanunun layihəsi hazırlanarkən
layihə barədə Azərbaycan Respublikasının
Ədliyyə, Maliyyə, İqtisadi İnkişaf, Vergilər
nazirliklərinin, Milli Bankın, Dünya Bankının (İDF qrantı
çərçivəsində Kanadanın “CGA
Canada" şirkətinin
hazırladığı hesabata əsasən), xarici auditor
şirkətlərinin ölkəmizdə fəaliyyət
göstərən filial və nümayəndəliklərinin
rəy və təklifləri də öz əksini tapmaqla,
auditor xidməti sahəsində 20-dən artıq xarici
ölkənin audit qanunvericiliyindən istifadə edilmiş,
habelə Avropa Birliyinin auditlə əlaqədar 8-ci direktivinin tələbləri nəzərə
alınmışdır.
Göstərilənlərlə yanaşı, iqtisadiyyatın
ayrı-ayrı sahələrini əhatə edən 9 sahəvi audit proqramı, o cümlədən
banklarda, səhmdar cəmiyyətlərində, investisiya
fondlarında, sığorta təşkilatlarında,
bələdiyyələrdə, məhdud məsuliyyətli
cəmiyyətlərdə və qeyri-hökumət
təşkilatlarında auditin aparılmasına dair proqramlar,
vergi auditi və əmlakın qiymətləndirilməsinin
auditi proqramları hazırlanaraq, Palata Şurası
tərəfindən təsdiq edilmiş və auditorların
istifadəsinə verilmişdir.
Bu istiqamətdə görülən işlərin hüquqi
bazasını “İstehsal, xidmət, maliyyə-kredit
fəaliyyətinə dövlət nəzarətinin qaydaya
salınması və əsassız yoxlamaların qadağan
edilməsi barədə" 1996-cı il 17 iyul tarixli,
"Azərbaycan Respublikasında iqtisadi
cinayətkarlığa qarşı mübarizə
sahəsində bəzi tədbirlər haqqında" 1998-ci
il 27 yanvar tarixli, "Dövlət nəzarəti sisteminin
təkmilləşdirilməsi və sahibkarlığın
inkişafı sahəsində süni maneələrin aradan
qaldırılması haqqında" 1999-cu il 7 yanvar tarixli,
"Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə
Dövlət Proqramının (2004-2006-cı
illər) təsdiq edilməsi barədə",
"Şəffaflığın artırılması və
korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli
Strategiyanın (2007 – 2011-ci illər) təsdiq edilməsi
barədə" və “Azərbaycan Respublikası ilə
Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı
arasında mühasibat uçotu və audit islahatları
üzrə qrant üçün məktub-sazişin təsdiq
edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin fərman və sərəncamları, eyni zamanda,
digər normativ hüquqi aktlar təşkil edir.
Maliyyə nəzarətinin növləri arasında daxili audit
xüsusi yer tutur. Heç də təsadüfi deyildir ki, bir
sıra mühüm beynəlxalq normativ aktlarda, o
cümlədən BMT-nin “Korrupsiyaya qarşı Konvensiya»sında (2003-cü il 31 oktyabr), Avropa Birliyinin
8-ci direktivində (2006-cı il
redaksiyasında), Bazel Bəyannaməsində, ABŞ Konqresinin
məşhur ”Sarbones-Oksley" aktında
(2002-ci il) daxili auditin əhəmiyyəti və tətbiqi
zərurəti irəli sürülmüşdür.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham
Əliyevin imzası ilə müvafiq qaydada baxılması
üçün Milli Məclisə göndərilən “Daxili
audit haqqında" və ”Auditorun
peşə məsuliyyətinin icbari sığortası haqqında" Azərbaycan
Respublikasının qanun layihələri Milli Məclisin
iqtisadi siyasət daimi komissiyasında və Milli Məclisin
iclaslarında I, II və III oxunuş geniş müzakirələrdən
sonra 2007-ci il mayın 22-də qəbul edilmiş və 332-IIIQ, 333-IIIQ saylı
qərarlar ilə təsdiq edilmişdir.
Mövcud qanunvericiliyə görə, daxili audit
təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinin
inkişafına və səmərəliliyinin
yüksəldilməsinə yönəldilmiş risklərin idarə
olunması, nəzarət və idarəetmənin
səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi və
inkişafına sistemli yanaşmaqla, təsərrüfat
subyektinə öz məqsədlərinə nail olmaqda
köməklik edən obyektiv, təminatverici
və məsləhətverici
fəaliyyətdir.
Daxili audit daxili nəzarət sisteminin, habelə
bütövlükdə idarəetmənin
səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinə
yönəlmiş bir xidmət növüdür. Başqa
sözlə, daxili audit daxili nəzarət sisteminin tərkib
hissəsi olmaqla, onun digər qollarının (maliyyə, istehsal,
xidmət, təchizat və s.) vəzifə və
funksiyalarını öz üzərinə
götürmədən, onların səmərəliliyini obyektiv
qiymətləndirmək və mövcud
çatışmazlıqların aradan qaldırılması
üçün tövsiyələr hazırlayıb
təsərrüfat subyektinin müvafiq idarəetmə
orqanına təqdim etməklə, fəaliyyətin
inkişafına, səmərəliliyin
yüksəldilməsinə və risklərin idarə
edilməsinə təminat verir.
“Daxili audit haqqında” Azərbaycan
Respublikasının Qanunu mülkiyyət və
təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq,
Azərbaycan Respublikasının ərazisində
fəaliyyət göstərən və məcburi auditin
obyekti olan təsərrüfat subyektlərinə şamil
edilir. Başqa sözlə, daxili auditin ictimai
əhəmiyyətli qurumlarda, banklarda, sığorta
təşkilatlarında, səhmdar
cəmiyyətlərində, bələdiyyələrdə,
məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlərdə və s.
yaradılması məcburi xarakter daşıyır, digər
təsərrüfat subyektlərinə isə bu qanun könüllülük
prinsipi əsasında tətbiq edilə
bilər.
Qanunun məqsədi – Azərbaycan Respublikasında daxili audit
xidmətinin təşkilini, daxili auditin həyata
keçirilməsinin hüquqi əsaslarını, daxili
auditorların hüquq və vəzifələrini
müəyyən etmək, təsərrüfat subyektinin
rəhbərinin göstərişi ilə onun
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin
qanunvericiliyə, o cümlədən qəbul edilmiş
mühasibat uçotu qaydalarına uyğunluğunun və
idarəetmə prinsiplərinin səmərəliliyinin
müstəqil yoxlanılması və
qiymətləndirilməsi prosedurlarını
həyata keçirməkdən ibarətdir.
“Daxili audit haqqında” Azərbaycan
Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə"
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 29 iyun tarixli
fərmanının 1.3-cü bəndinin
icrası ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının
Auditorlar Palatası tərəfindən “Daxili audit haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun
məcburi auditin obyekti olan təsərrüfat subyektləri
tərəfindən mərhələlərlə
aşağıdakı müddətlərdə tətbiq
edilməsi üzrə təkliflər hazırlanaraq
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə
təqdim edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının
Auditorlar Palatası tərəfindən verilən bu
təkliflər Nazirlər Kabinetində baxılaraq, onun 2007-ci
il 5 oktyabr tarixli 155 saylı qərarı ilə
təsərrüfat subyektləri tərəfindən həmin
qanunun tətbiqi müddətləri aşağıdakı
qaydada təsdiq edilmişdir:
– Banklarda – 2007-ci ilin sonunadək; – bank olmayan kredit
təşkilatlarında – 1 yanvar 2009-cu ilədək; –
səhmdar cəmiyyətlərində və məhdud
məsuliyyətli cəmiyyətlərdə: – illik
dövriyyəsi 100 min manatdan çox olanlarda – 1 yanvar 2009-cu
ilədək; – illik dövriyyəsi 100 min manatdan az olanlarda –
1 yanvar 2010-cu ilədək;
– sığorta təşkilatlarında – 1 iyul 2009-cu
ilədək; – maliyyə – sənaye qruplarında – 1 yanvar
2009-cu ilədək; – fondlarda – 1 yanvar 2009-cu ilədək; –
büdcədənkənar fondlarda – 1 iyul 2008-ci ilədək;
– bələdiyyələrdə və bələdiyyə
müəssisələrində – 1 yanvar 2010-cu ilədək;
birləşdirilmiş (konsolidə
edilmiş və icmal) hesabatlar tətbiq edən hüquqi
şəxslərdə (holdinqlərdə)
– 1 iyul 2008-ci ilədək; – təbii inhisar fəaliyyəti
subyektlərində – 1 iyul 2008-ci ilədək; – qeyri-hökumət
təşkilatlarında – 1 yanvar 2010-cu ilədək.
“Auditorun peşə məsuliyyətinin icbari
sığortası haqqında"
Azərbaycan Respublikasının Qanunu auditorların və
təsərrüfat subyektlərinin hüquqi
müdafiəsinin artırılması, həmçinin auditin
aparılması ilə əlaqədar baş verə
biləcək istənilən sığorta hadisəsi
zamanı təsərrüfat subyektinə dəyən
zərərin qarşılanması üçün münbit
şəraitin yaradılmasının təmin edilməsini
nəzərdə tutur. Auditorun peşə məsuliyyəti
auditor xidmətinin göstərilməsinə dair
bağlanmış müqavilə üzrə, onun
göstərdiyi auditor xidməti nəticəsində auditin
subyektinə vurulan zərərin ödənilməsi
üçün götürdüyü öhdəlikdir.
Auditorun peşə məsuliyyətinin icbari
sığortası isə, qanunvericiliklə müəyyən
edilmiş qaydada audit xidməti göstərən auditorun
öz peşə məsuliyyətini sığorta etdirmək
məqsədilə, yalnız sığorta və təkrar
sığorta fəaliyyəti göstərən və
xüsusi razılıq (lisenziya) almış hüquqi
şəxslə müqavilənin bağlanması yolu ilə
aparılan sığortadır.
Qanunun məqsədi – Azərbaycan Respublikasının
ərazisində auditor xidməti ilə məşğul olan
auditorların auditin subyekti qarşısında peşə
məsuliyyətinin icbari sığortası sahəsində
münasibətlərinin tənzimlənməsi və
peşə məsuliyyətinin icbari sığortasının
hüquqi, iqtisadi və təşkilati əsaslarının
müəyyən edilməsidir.
“Auditorun mülki məsuliyyətinin icbari sığortası haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun
tətbiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 2007-ci il 16 avqust tarixli fərmanının 1.4-cü bəndinə uyğun olaraq
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2007-ci il 28
sentyabr tarixli 151 saylı qərarı ilə baza
sığorta tarifi auditor fəaliyyəti ilə məşğul
olan fiziki şəxslər üçün sığorta
məbləğinin 1 faizi, hüquqi şəxslər
üçün isə 1,5 faizi həcmində
müəyyən edilmişdir. Qanunla isə auditorun
peşə məsuliyyətinin icbari sığortası
üzrə sığorta olunmalı minimum məbləğ
fiziki şəxslər üçün 1000 manat, hüquqi
şəxslər üçün isə 3000 manat
müəyyən olunub.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin
2007-ci il 28 iyul tarixli sərəncamı ilə təsdiq
edilmiş “Şəffaflığın artırılması
və korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli
Strategiyada (2007–2011-ci illər)”
nəzərdə tutulmuş tədbirlərlə və
Auditorlar Palatasının Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyasına
(İFAC) tam üzvlüyü ilə
əlaqədar öhdəliklərə və həmin
təşkilatla imzalanmış 2008-ci il 21 aprel tarixli
memoranduma əsasən, ölkəmizdə Beynəlxalq Audit
Standartlarının (BAS) tətbiqinə keçilməsi
ilə respublikada auditor xidmətinin dövlət tənzimlənməsinin
və inkişafının səviyyəsinin
yüksəldilməsi və Auditorlar Palatasının və
Palata Şurasının 2008-ci il üzrə iş
planlarının – “Beynəlxalq audit standartlarının (BAS)
Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi,
nəşri və tətbiqi”nin 1.2-ci və 3-cü müvafiq bəndlərinin
icrasını təmin etmək məqsədilə Auditor
Palatası üzrə verilmiş 2008-ci il 29 iyul tarixli
əmrə əsasən palatanın sədri Vahid Novruzovun
rəhbərliyi ilə yüksək təcrübəli
peşəkar iqtisadçılar və xarici
ölkələrin Azərbaycan Respublikasında
fəaliyyət göstərən filiallarının
nümayəndələrindən ibarət redaksiya heyəti
yaradılmışdır.
Hazırda nəzərdə tutulmuş qrafikə uyğun
olaraq Beynəlxalq Audit Standartlarının Azərbaycan
dilinə tərcümə edilməsi üzrə intensiv
iş aparılır və Azərbaycan Respublikası Prezidenti
cənab İlham Əliyevin Auditorlar Palatası
qarşısında qoyduğu vəzifələrin icrası
vaxtından əvvəl, yəni 2009-cu il iyul ayının
1-dək başa çatdırılacaqdır.
Cəmaləddin AXUNDOV