«Qanun».-2008.-№9(173).-S.114-121.

İŞÇİNİN HÜQUQ VƏ FƏALİYYƏT QABİLİYYƏTİ

Qayıbov Bəhruz - AMEA-nın Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutunun dissertantı

Əmək hüququnda boşluqların aradan qaldırılması zamanı əmək hüququ ilə mülki hüququn qarşılıqlı əlaqəsindən istifadə edilir. Belə qarşılıqlı əlaqə həmçinin Əmək Məcəlləsində mülki hüquq normalarının müraciət edilməsi zamanı, habelə əmək hüququ üzrə aktlarda mülki-hüquqi kateqoriyaların istifadə edilməsi zamanı da mümkündür.

Mülki hüquq normalarının tətbiq edilməsinə dair qanunun göstərişləri həm ümumi, həm də konkret şəkildə ola bilər. Deməli, qanunun başqa hüquq sahəsinin normalarının istifadə edilməsinə dair ümumi və konkret göstərişlərinin olduğunu göstərmək olar.

Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində mülki hüquq normalarının əmək münasibətlərinə birbaşa tətbiqi nəzərdə tutulmur (yəni bu barədə ümumi göndəriş mövcud deyildir). Bununla belə, boşluqların aradan qaldırılması zamanı əmək və mülki hüququn qarşılıqlı əlaqəsi zamanı eyni anlayışların və blanket normaların istifadə edilməsi mümkündür.

AR Mülki Məcəlləsində ənənəvi olaraq mövcud olan və təəssüf ki, AR Əmək Məcəlləsində mövcud olmayan institutlardan biri də hüquq və fəaliyyət qabiliyyəti barədə normaların məcmusudur. AR Əmək Məcəlləsinin yaxın keçmişdə qəbul edilməsinə və orada bir sıra yeni normaların təsbit edilməsinə baxmayaraq, işçilərin hüquq və fəaliyyət qabiliyyəti məsələlərinin orada yer almaması həmin məcəllənin çatışmazlıqlarından biri kimi qiymətləndirilməlidir (7, s. 25-28).

Bununla belə, hüquq qabiliyyəti məsələsi həm dövlət və hüquq nəzəriyyəsi, həm mülki hüquq, həm də əmək hüquq elmində müəyyən qədər tədqiq edilmişdir. Hüquq ədəbiyyatında hüquq qabiliyyəti məsələsinə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bəzi müəlliflər bu anlayışda hüquq sözünü əsas götürərək hüquq qabiliyyətini xüsusi subyektiv hüquq hesab edərək onu "hüquqa olan hüquq" kimi xarakterizə edirlər (18, s. 124). Digər müəlliflər isə qabiliyyət sözünü əsas götürərək hüquq qabiliyyətini hüququn subyekti ola bilmək qabiliyyəti kimi xarakterizə edirlər. Məsələn, S.S. Allahverdiyev mülki hüquq dərsliyində hüquq qabiliyyətini hüquq və vəzifələrə malik olmaq qabiliyyəti kimi göstərərək ona vətəndaşların hüquq münasibətlərinin iştirakçısı olmasına hüquqi imkan kimi qiymət verir (1). Bu məsələ ilə əlaqədar V.A. Tarasova göstərir ki, "hüquq qabiliyyəti" anlayışında əsas kimi "hüquq" sözü deyil, "qabiliyyət" sözü əsas götürülməlidir (24).

B.K. Beqiçev hüquq qabiliyyətinə hər kəs üçün bərabər hüquqlara malik olmaq qabiliyyəti kimi anlayış vermişdir (14, s. 39). Göründüyü kimi, həmin müəllif hüquq qabiliyyətini ilk növbədə "bərabərliklə xarakterizə olunan qabiliyyət" kimi göstərir. N.Q. Aleksandrov hüquq qabiliyyətini şəxsin qanunla nəzərdə tutulan və hamı üçün eyni və sabit olan hüquq və vəzifələrin daşıyıcısı olmaq qabiliyyəti kimi xarakterizə etmişdir (13). M.P. Karpuşin də eyni mövqedən çıxış etmişdir (19, s. 70).

Müəyyən qədər fərqli mövqedən S.A. Əsədov çıxış edir. Onun fikrincə, hüquq qabiliyyəti birdəfəlik və daimi olaraq verilən və heç vaxt dəyişilməyən bir kateqoriya deyil. O, hər bir insanın həyatı boyu baş verən daxili hərəkətlə xarakterizə olunur və hüquq qabiliyyətinin həcmi hüquq və vəzifələrin həcmindən bir-başa asılıdır (6, s. 172-174). Lakin müəllif bu zaman hüquq qabiliyyəti ilə subyektiv hüquqların məcmusunu eyniləşdirmir. V.N. Skobelkin "Əmək hüquq münasibətləri" adlı əsərində mücərrədlik dərəcəsindən asılı olaraq hüquq qabiliyyətinin bir neçə növünü fərqləndirmişdir: ümumi anlayış kimi hüquq qabiliyyəti; hər bir subyektin hüquq qabiliyyəti; müəyyən bir subyektin onun həyat və fəaliyyətinin müəyyən bir anında hüquq qabiliyyəti (23, s. 151-152). Belə bir təsnifatın aparılması onunla izah olunur ki, müəllif hüquq qabiliyyətinin həcminin şəxsin malik olduğu subyektiv hüquqların həcmindən asılılığını etiraf edir və subyektdən asılı olaraq onun növlərini fərqləndirir (23, s. 152-152). Hesab edirik ki, müəllifin göstərilən mövqeyi ilə razılaşmaq olmaz. Həm hüquq ədəbiyyatında, həm də qanunvericilikdə hüquq qabiliyyəti şəxsin hüquq və vəzifələrə malik olmaq qabiliyyəti kimi xarakterizə olunur (9). Bu fərdin dövlət tərəfindən hüququn subyekti olmaq və müxtəlif hüquq münasibətlərində iştirak etmək imkanının tanınmasında əks olunan ictimai xarakterli hüquqi xüsusiyyətidir. V.İ. Popov qeyd edir ki, bu və ya digər hüquqlara malik olmaq imkanının müxtəlif səbəblərdən müxtəlif vaxtlarda mümkün olması hüquq qabiliyyətinin də müxtəlifliyinə, yəni növlərə bölünməsinə səbəb olmur (22, s. 85-89). Bu fikir həm mülki hüquq, həm də əmək hüquq qabiliyyətinə eyni dərəcədə aiddir. Şəxs hüquq qabiliyyəti hesabına hüquq və vəzifələr əldə etmək imkanına malik olur. Dövlət bu imkanı tanıyır və AR Mülki Məcəlləsində olduğu kimi belə imkanların siyahısını göstərir. Konkret hüquq və vəzifələrin əldə edilməsi, dəyişməsi və xitamı üçün bir və ya bir neçə hüquqi faktın olması zəruridir. Hüquq qabiliyyəti ilə subyektiv hüquqların asılılığını fəlsəfi baxımdan imkan və gerçəkliyin qarşılıqlı əlaqəsi kimi qiymətləndirmək olar. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, imkan heç də hər zaman gerçəkliyə çevrilmir, lakin bununla belə onun gerçəkliyə çevrilmək imkanı hər bir zaman qalır. Məsələn, mülki hüquq qabiliyyətinin məzmununa hüquqi şəxs yaratmaq hüququ da daxildir, lakin heç də bütün subyektlər bu imkanı reallaşdıra bilmir. Eyni zamanda əmək hüquq qabiliyyətinin məzmununa əlavə məzuniyyət almaq imkanı da (hüququ) daxildir, lakin heç də bütün işçilərin əmək funksiyası həmin imkanın reallaşmasına şərait yaratmır.

V.N. Skobelkinin göstərilən konsepsiyası M.M. Aqarkov tərəfindən irəli sürülmüş və S.N. Bratusun statistik hüquq qabiliyyəti nəzəriyyəsinin əksi kimi çıxış edən dinamik hüquq qabiliyyəti nəzəriyyəsinə əsaslanır. M.M. Aqarkovun fikrincə, hüquq qabiliyyəti dinamik olaraq başa düşülməlidir, yəni mülki hüquq qabiliyyəti hər bir şəxs üçün onun başqa şəxslərlə qarşılıqlı münasibətindən asılı olaraq müəyyən hallarda müəyyən hüquq və vəzifələrə malik olmaq imkanını özündə əks etdirir (12, s. 284-285). S.N. Bratus bu mövqeni tənqid edərək göstərmişdir ki, hüquq qabiliyyəti müstəqil kateqoriya olaraq mücərrəd bir anlayış kimi əhəmiyyət kəsb edir, yəni ümumi olaraq hüquq və vəzifələrə malik olmaq imkanı kimi qiymətləndirilməlidir (16, s. 6). Göründüyü kimi, hüquq qabiliyyətinin digər şəkildə başa düşülməsi isə onun xüsusi hüquq münasibəti kimi tanınması deməkdir.

Y.S. Əsgərlinin fikrincə, hüquq qabiliyyəti müəyyən bir hərəkətin hüquqi imkanı kimi çıxış edir və dövlət tərəfindən digər şəxslərə həmin hərəkətin reallaşdırılmasına mane olmamaq öhdəliyi qoyulur (7, s. 25-28). Analoji fikirlər digər müəlliflər tərəfindən də irəli sürülmüşdür. Onların fikrincə, hüquq qabiliyyəti "hər kəsin hər kəslə münasibətdə olduğu" xüsusi hüquqi əlaqə kimi xarakterizə edilməlidir (6, s. 172-174). Belə hüquq münasibətinin xüsusiyyəti kimi onun ümumi xarakteri ilə yanaşı, ona daxil olan münasibətlərin xarakteri də göstərilir.

Yuxarıda göstərilən bu mövqe ilə razılaşmaq olmur. Fikrimizcə, belə bir hüquq münasibətinin hər kəsə hesablanmış mücərrəd qaydası onun hüquq normasından fərqləndirilməsi məsələsini meydana çıxarır. Bundan başqa hazırda hüququn yönəldiyi subyekt kimi hər kəsin çıxış edə biləcəyi belə bir hüquq münasibətinin müdafiəsi məsələsi də meydana çıxır. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, müdafiə hüququ hər hansı bir konkret subyektiv hüquq pozulduqda yaranır. Konkret mülkiyyət hüququndan danışdıqda isə göstərmək lazımdır ki, vindikasiya və ya neqator iddianın təqdim edilməsi zərurəti mülkiyyət hüququnun konkret pozucusu olduqda yaranır. Bu mərhələdə iddia hər kəsə qarşı deyil, konkret hüquq pozucusuna qarşı yönəlir. Hüquq qabiliyyətinə münasibətdə eyni fikir heç də uyğun hesab edilə bilməz. Belə bir fikirlə razılaşmaq olar ki, hüquq qabiliyyəti hüquq münasibətinin həm məntiqi, həm də faktiki olaraq yaranmasına zəmin yaradır (17). İ.İ. İsmayılov tamamilə haqlı olaraq göstərir ki, müəyyən bir hərəkətin edilməsinə hüquq qabiliyyəti deyil, onun əsasında yaranmış subyektiv hüquq imkan verir (9).

Əmək hüququnda hüquq qabiliyyətinin anlayışının xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ənənəvi olaraq hüquq qabiliyyəti hüquq subyektliyinin digər bir kateqoriyası kimi fəaliyyət qabiliyyəti ilə birlikdə nəzərdən keçirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, hüquq subyektliyi anlayışının hüquq və fəaliyyət qabiliyyətinin uzlaşması kimi başa düşülməsi hüquq ədəbiyyatında heç də hamı tərəfindən qəbul edilmir. Belə ki, hüquq ədəbiyyatında bəzi müəlliflər hüquq subyektliyini hüquq qabiliyyəti ilə eyniləşdirirlər (25, s. 88; 20, s. 138-149).

Mülki hüquq subyektliyinin əmək hüquq subyektliyindən fərqli olaraq xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onun tərkibinə daxil olan hüquq qabiliyyəti və fəaliyyət qabiliyyəti bir-birindən ayrı şəkildə mövcud ola bilər. Əmək hüququnda isə hüquq qabiliyyəti və fəaliyyət qabiliyyəti ümumi qayda olaraq eyni vaxtda, yəni işçinin şəxsən əməklə məşğul olmaq qabiliyyəti yarandığı anda meydana gəlir. Vətəndaşların əmək hüququnun subyekti kimi çıxış etmələri üçün ilk növbədə onların əmək hüquq subyektliyinə malik olmaları vacibdir. Əmək hüquq subyektliyi şəxsin hüquq normaları ilə nəzərdə tutulmuş əmək hüquq və vəzifələrinə malik olmaq, onları şəxsən həyata keçirmək, eləcə də əmək-hüquqi məsuliyyət daşımaq qabiliyyətidir. Hüquq ədəbiyyatında tamamilə haqlı olaraq göstərirlər ki, işçinin hüquq subyektliyinin şəxsi xarakterə malik olması onun tərkibinə daxil olan hüquq qabiliyyəti və fəaliyyət qabiliyyətinin hətta nisbi olsa da müstəqilliyinə imkan vermir (8, s. 43-47).

Əmək hüquq subyektliyinin xarakterizə edilməsi üçün əsasən maddi şərtlər, məsələn, işçinin baş verən hadisələrə adekvat qərar qəbul edə bilmək qabiliyyəti (intellektual qabiliyyət) və öz hərəkətlərini idarə etmək qabiliyyəti (iradəvi qabiliyyət) fərqləndirilir (21, s. 108). Əmək hüquq subyektliyinin şərtləri kimi həm də şəxsin müəyyən fiziki inkişaf səviyyəsinə çatmasını da göstərmək olar. Şəxsin müəyyən yaş həddinə çatması ilə göstərilən şərtlər və eyni zamanda, həmçinin onun əmək hüquq və fəaliyyət qabiliyyəti də yaranır. Beləliklə, əmək hüquq nəzəriyyəsində əmək hüquq subyektliyinin şərtləri qismində yaş və iradəvi meyarlar götürülür. İradəvi meyar fərdin psixi vəziyyəti ilə əlaqədardır. Ayrı-ayrı müəlliflər hətta üçüncü meyarı - şəxsin fiziki vəziyyətini də fərqləndirirlər (10, s. 85).

Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinə əsasən, əmək hüquq subyektliyinin yaranması üçün müxtəlif yaş hədləri müəyyən edilmişdir. Belə ki, məcəllənin 42-ci maddəsinə əsasən, ümumi yaş həddi 15 yaş müəyyən edilmişdir. Məcəllənin 46-cı maddəsinə əsasən, on beş yaşından on səkkiz yaşınadək olan şəxslərlə əmək müqaviləsi bağlanarkən onların valideynlərinin və ya övladlığa götürənlərin, qəyyumlarından birinin və yaxud qanunla onları əvəz edən şəxslərin yazılı razılığı alınmalıdır. Əmək Məcəlləsinin 249-cu maddəsində isə yaşı 15-dən az olan şəxslərin, bir qayda olaraq, işə qəbul edilməsinə yol verilməməsi haqqında göstəriş təsbit edilsə də həmin maddənin 2-ci bəndində göstərilir ki, gəncləri istehsalata hazırlamaq üçün orta ümumtəhsil məktəblərinin, peşə məktəblərinin, litseylərin və orta ixtisas tədris müəssisələrinin 14 yaşına çatmış şagirdlərinin istehsalat təlimi keçirilməsi üçün dərsdən asudə vaxtda onların səhhətinə ziyan yetirməyən yüngül işlər yerinə yetirməklə, valideynlərin, yaxud onları əvəz edən şəxslərin razılığı ilə işə qəbul edilməsinə yol verilir (2). Lakin bu zaman hökmən valideynlərin, yaxud Azərbaycan Respublikası Ailə Məcəlləsində nəzərdə tutulan, onları əvəz edən şəxslərin - qəyyumların, himayəçilərin, övladlığa götürənlərin razılığı tələb olunur (3, s. 684).

Qeyd etmək lazımdır ki, təcrübədə 14 yaşından aşağı şəxslərin də əmək müqaviləsi bağlamaq zərurətinin yarandığı halların şahidi olmaq olar. Lakin Azərbaycan Respublikasının əmək qanunvericiliyi bu məsələnin tənzimlənməsini nəzərdə tutmamışdır ki, bunu da qanunvericilikdə mövcud olan boşluq ki-mi qiymətləndirmək olar. Bu məsələ ilə bağlı xarici ölkələrin təcrübəsinə nəzər salsaq görərik ki, məsələn, Rusiya Federasiyasının əmək qanunvericiliyinə əsasən kinomatoqrafiya, teatr, konsert, sirk və s. müəssisələrdə 14 yaşına çatmamış şəxslərlə də əmək müqaviləsinin bağlanmasına icazə verilir. Bu zaman yalnız onların valideynlərinin və ya qəyyumlarının (himayəçilərinin) razılığı tələb olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda da göstərilən fəaliyyət sahələrində azyaşlıların əməyindən istifadə olunur və onların əməyinin hüquqi cəhətdən tənzimlənməməsi əmək qanunvericiliyində mövcud olan boşluq kimi qiymətləndirilə bilər. Buna görə də hesab edirik ki, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinin 249-cu maddəsinə müvafiq bənd əlavə olunmalı və 14 yaşınadək azyaşlılarla əmək müqaviləsi bağlanmasına icazə verilməlidir.

Rusiyanın hüquq ədəbiyyatında 14 yaşadək şəxslərin əmək hüquq subyektliyinin xarakteri ilə bağlı məsələ birmənalı qarşılanmamışdır. Məsələn, V.V. Fedinin fikrincə, belə şəxslərin əmək hüquq qabiliyyəti müstəsna xarakter daşıyır, çünki yalnız müəyyən növ fəaliyyət sahəsi ilə (incəsənət sahəsi ilə) bağlıdır və onların əmək hüquq qabiliyyətinin belə erkən yaşda başlanması heç də əmək hüquq subyektliyinin yaranması üçün müəyyən edilmiş ümumi yaş həddinə heç bir təsiri olmamalıdır (6, s. 156). Korobçenko V.V. isə əksinə olaraq hesab edir ki, əgər qanun müəyyən hallarda işə qəbul üçün daha erkən yaş həddi müəyyən edirsə, deməli, əmək hüquq qabiliyyəti də məhz həmin yaşdan başlamalıdır. Müəllifin fikrincə, yetkinlik yaşına çatmayanların müstəsna hüquq qabiliyyəti hər hansı bir iş və ya peşə qabiliyyəti ilə bağlı olmayaraq məhz ümumi əmək hüquq qabiliyyətinin təzahürüdür (20, s. 138-149). Konkret hüquq və vəzifələrlə müəyyən edilən hüquq qabiliyyətinin dinamikliyi konsepsiyası baxımından bu mövqe qəbulediləndir. Lakin statistik hüquq qabiliyyəti konsepsiyası baxımından bu mövqeni heç bir şəkildə düzgün hesab etmək olmaz.

Hər bir konkret haldan asılı olaraq 14 yaşına çatmamış şəxsin hüquq qabiliyyətinin yaranıb və ya yaranmaması hüququn subyektləri üçün əmək hüquq qabiliyyətinin qeyri-bərabərliyi fikrinin formalaşmasına səbəb olur. Belə bir fikirlə razılaşmaq olar ki, bu halda hüquq qabiliyyətinin anadangəlmə yarandığı ehtimal olunur (15, s. 67), fəaliyyət qabiliyyətinin yaranması isə əmək münasibətlərinə daxil olunan andan yaranır. Burada əmək hüquq qabiliyyətinin və fəaliyyət qabiliyyətinin ayrılması problemi meydana çıxır. E.N. Bondarenkonun fikrincə, 14 yaşına çatmamış şəxslərin əmək hüquq qabiliyyətinin anadangəlmə yaranması imkanının qanunda təsbit edilməsi əmək hüquq və fəaliyyət qabiliyyəti təsəvvürləri ilə uyğun gəlmir. Bunun səbəbi odur ki, azyaşlı uşağın fəaliyyət qabiliyyətini onun valideynlərinin fəaliyyət qabiliyyəti ilə əvəz etmək mümkün deyil, hüquq subyektliliyi şəxsən həyata keçirilməlidir. Lakin hüquq qabiliyyəti isə xaraktercə bioloji deyil, ictimai-hüquqi kateqoriyadır, onun xarakteri və yaranması dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilir. Həyatda elə hallar ola bilər ki, əmək hüquq qabiliyyətinin anadangəlmə yaranması imkanına yol verilməsi vacib əhəmiyyət kəsb edər və hüququn subyektinin müdafiəsinə yönələr.

Mülki hüquq qabiliyyətinin məzmununun təhlili bir sıra xüsusiyyətləri aşkar etməyə imkan vermişdir. Məsələn, əmlakı vəsiyyət etmək mülki hüquq qabiliyyətinin məzmununa daxildir, lakin miras qoyan bunu şəxsən yerinə yetirməlidir. Bundan başqa, hüquq qabiliyyətinin tərkibinə qanuna zidd olmayan istənilən əqdləri bağlamaq hüququ da daxildir. Lakin qarşılıqlı xidmət göstərilməsi müqaviləsinə əsasən müqavilədə başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa müqavilənin tərəfləri xidməti şəxsən göstərməlidirlər. Beləliklə, mülki hüquq qabiliyyətinin tərkibinə anadangəlmə olaraq hüquqlara malik olma qabiliyyəti daxildir və bu şəxsən yerinə yetirilməlidir. Məhz bununla da əmək hüquq qabiliyyəti və mülki hüquq qabiliyyəti arasında oxşar və fərqli xüsusiyyətləri müəyyən etmək olar. Belə ki, mülki hüquq normalarının əmək münasibətlərinə analogiya üzrə tətbiqi zamanı bir məsələyə diqqət yetirmək lazımdır ki, mülki hüquqdan fərqli olaraq, ümumi qaydaya əsasən, əmək hüquq qabiliyyəti fəaliyyət qabiliyyəti ilə eyni zamanda yaranır.

Artıq qeyd edildiyi kimi, AR Əmək Məcəlləsində əmək hüquq qabiliyyətinin və fəaliyyət qabiliyyətinin leqal anlayışı verilməmişdir. Lakin əmək hüququnun subyektləri üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir hüquqi kateqoriya kimi əmək hüquq qabiliyyətinə dair məsələlərin qanunvericiliklə dəqiq şəkildə tənzimlənməsinə ehtiyac vardır.

AR Mülki Məcəlləsinin 25-ci maddəsinə əsasən, fiziki şəxsin mülki hüquq qabiliyyəti insanın mülki hüquqlara malik olmaq və mülki hüquq vəzifələri daşımaq qabiliyyətidir (4). Bu anlayışın təhlili aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan verir: birincisi, mülki hüquq qabiliyyəti kimi şəxslərin məhz mülki hüquqlara və vəzifələrə malik olmasından danışılır və buradan belə çıxır ki, Mülki Məcəllədə yalnız sahəvi hüquq qabiliyyətindən söhbət gedir. Eyni zamanda Mülki Məcəllənin 28-ci maddəsinə əsasən, mülki hüquq fəaliyyət qabiliyyəti şəxsin öz hərəkətləri ilə mülki hüquqlar əldə etmək və həyata keçirmək, özü üçün mülki vəzifələr yaratmaq və icra etmək qabiliyyətidir. Beləliklə, Mülki Məcəllədə yalnız mülki hüquq sahəsinə aid sahəvi hüquq və fəaliyyət qabiliyyətinin anlayışı verilmişdir.

Mülki Məcəllənin 30-cu maddəsinə görə 14 yaşdan 18 yaşadək olan yetkinlik yaşına çatmayanlar öz əməkhaqları və qazancları üzərində sərbəst sərəncam vermək hüququna malikdirlər. Deməli, AR Mülki Məcəlləsi məhdud mülki hüquq fəaliyyət qabiliyyətinə baxmayaraq həmin şəxslərin əmək münasibətlərində iştirak etmələrini, yəni onların əmək hüquq subyektliyinin yarandığını nəzərdə tutur. Bundan başqa 16 yaşına çatmış şəxsin əmək hüquq subyektliyinin mövcud olması həmin şəxsin emansipasiya qaydasında tam mülki fəaliyyət qabiliyyətini də alması imkanı verir. Belə ki, AR Mülki Məcəlləsinin 28-ci maddəsinə əsasən, on altı yaşı tamam olmuş yetkinlik yaşına çatmayan əmək müqaviləsi üzrə işləyirsə və ya valideynlərinin, övladlığa götürənlərin və ya himayəçinin razılığı ilə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olursa, tam fəaliyyət qabiliyyətli sayıla bilər. Beləliklə, AR Mülki Məcəlləsi bir tərəfdən yalnız sahəvi qaydada mülki hüquq subyektliyinin tənzimlənməsi ilə məhdudlaşır, digər tərəfdən isə əmək hüquq subyektliyinin mülki hüquq subyektliyinə təsirini təsbit edir.

Ümumiyyətlə, Mülki Məcəllədə hüquq və fəaliyyət qabiliyyəti məsələlərinin yalnız sahəvi baxımdan tənzimlənməsi yenə də onu göstərir ki, AR Mülki Məcəlləsinin normaları əmək münasibətlərinə birbaşa şəkildə tətbiq edilə bilməz.

AR Mülki Məcəlləsinin hüquq və fəaliyyət qabiliyyəti ilə bağlı normaları əmək münasibətlərinə boşluqların aradan qaldırılması mexanizmi vasitəsilə, yəni analogiyanın qaydalarına əməl edilməklə tətbiq edilə bilər. Beləliklə, analogiya üzrə Mülki Məcəllənin hüquq və fəaliyyət qabiliyyətinin anlayışını müəyyən edən normaları, qanunla nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, hüquq və fəaliyyət qabiliyyətinin məhdudlaşdırılmasına yol verilməməsi ilə bağlı normaları və s. əmək münasibətlərinə tətbiq edilə bilər. Hətta tədqiqatçı alim A.M. Qasımov özünün "Əmək hüququ" dərsliyində işçini əmək hüququnun subyekti kimi xarakterizə edərək hüquq qabiliyyəti məsələsi ilə bağlı Mülki Məcəllənin normalarına istinad vermişdir (10, s. 86). Lakin hüquq ədəbiyyatında əmək hüququnun belə bir xüsusiyyətinə xüsusi diqqət yetirilməsi göstərilir ki, əmək hüququ üzrə fəaliyyət qabiliyyəti heç bir şəkildə məhdudlaşdırıla bilməz, çünki işçi əmək hüquq və vəzifələrini şəxsən həyata keçirməlidir (5, s. 19). Prof. A.M. Qasımov göstərir ki, əmək hüquq subyektliyinin məhdudlaşdırılması məhkəmənin qərarına müvafiq surətdə fərdi qaydada tətbiq olunur və bu məhdudlaşma daimi deyil, müvəqqəti xarakter daşıyır (10, s. 91).

Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 31.3-cü maddəsinin əmək münasibətlərinə tətbiqi məsələsi çox mühüm və problemlidir. Belə ki, həmin maddəyə əsasən, fiziki şəxsin hüquq qabiliyyətindən və ya fəaliyyət qabiliyyətindən tamamilə və ya qismən imtina etməsi və hüquq qabiliyyətinin və ya fəaliyyət qabiliyyətinin məhdudlaşdırılmasına yönəldilmiş digər əqdlər əhəmiyyətsizdir. Bu maddənin tətbiqi birbaşa şəkildə AR Mülki Məcəlləsinin əqdlərin etibarsızlığı ilə bağlı müddəaları vasitəsilə mümkündür. AR Əmək Məcəlləsində isə belə müddəalar mövcud deyildir. Beləliklə, Mülki Məcəlləsinin 31.3-cü maddəsinin analogiya üzrə əmək münasibətlərinə tətbiqi halında əqdlərin etibarsızlığı ilə bağlı müddəaların da tətbiqi zərurəti yaranır.

İstifadə olunmuş mənbələr:

1. Allahverdiyev S.S. Azərbaycan Respublikasının mülki hüququ: Dərslik. - B.: Digesta, 2003

2. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi.- B.: Qanun, 2008

3. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinin Kommentariyası / Red. A.M. Qasımov.- B.: Qanun, 2006

4. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi..- B.: Qanun, 2008

5. Dadaşov Z.N. Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində əmək haqqında müqavilələr: Hüq. elm. nam. diss... Avtoref.- B., 2004

6. Əsədov S.A. Əmək hüquq münasibətlərinin dəyişməsinin və xitamının əsasları haqqında / Azərbaycan Respublikasında dövlət və hüquq quruculuğunun aktual problemləri. Elmi məqalələr məcmuəsi. 16-cı buraxılış. -B.: Adiloğlu

7. Əsgərli Y.S. Əmək hüquq subyektliyinin yaranması // Qanun.- 2005. - №07

8. Əsgərli Y.S. İşçi əmək hüququnun subyekti kimi // Qanunçuluq.- 2005. - №08

9. İsmayılov İ.İ. Bazar iqtisadiyyatı ilə əlaqədar əmək münasibətləri.- B., 1995

10. Qasımov A.M. Əmək hüququ: Dərslik.- B.: Adiloğlu, 2007

11. Mustafayeva Ə.Ə. İşçinin və işəgötürənin əmək hüquq subyektliyinin anlayışı və strukturu / Azərbaycan Respublikasında dövlət və hüquq quruculuğunun aktual problemləri. Elmi məqalələr məcmuəsi. 21-cı buraxılış. B.: Adiloğlu, 2008

2. Агарков М.М. Избранные труды по гражданскому праву: в 2-х т. Т.1.- М., 2002

13. Александров Н.Г. Трудовое правоотношение.- М., 1948

14. Бегичев Б.К. Трудовое правоспособность советских граждан.- М.: Юридическое литература, 1972

15. Бондаренко Э.Н. Трудовая правоспособность, дееспособность и юридические факты // Журнал российского права.- 2003.- № 1

16. Братусь С.Н. Субъекты гражданского права.- М., 1950

17. Гейхман В.Л. Особые основания возникновения трудовых правоотношений // Советское государство и право.- 1973.- № 5

18. Иоффе О.С. Развитие цивилистической мысли в СССР: в 2-х ч.- Л., 1975

19. Карпушин М.П. Социалистическое трудовое правоотношение.- М., 1958

20. Коробченко В.В. Возраст как условие возникновения трудовой правосубъектности работника // Российски ежегодник трудового права.- 2005.- № 1

21. Маврин СП., Филиппова М.В., Хохлов Е.Б. Трудовое право России: Учебник.-СПб., 2005

22. Попов В.И. Содержание субъективного права работника // Советское государство и право.- 1981.- № 6

23. Скобелкин В.Н. Трудовые правоотношения.- М., 1999

24. Тарасова В.А. Юридические факты в области пенсионного обеспечения. М.: Изд-во Московского университета, 1974

25. Теория государства и права: Учебник для вузов /Отв. ред. проф. В.Д. Перевалов.-М., 2004

26. Федин В.В. Юридический статус работника как субьекта трудового права.- М.: Проспект, 2005