«Qanun».-2008.-№9(173).-S.12-18.

AZƏRBAYCAN - ABŞ ARASINDA SİYASİ MÜNASİBƏTLƏRİN İNKİŞAFI

Əliyeva Almaz - Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının aspirantı, Bakı Avrasiya Universitetinin müəllimi

Sosializm sisteminin dağılması nəticəsində planetdə fövqəldövlət rolunda çıxış edən bir ölkə qalmışdır - Amerika Birləşmiş Ştatları. Buna görə də istər dövlətçiliyin formalaşması sahəsində ABŞ-ın təcrübəsindən istifadə baxımından bu təcrübənin öyrənilməsi mənasında, istərsə də Azərbaycanın siyasi və iqtisadi sahədə Birləşmiş Ştatlar kimi strateji tərəfdar qazanması mənasında indiki mərhələdə fövqəldövlət fenomeninə maraq artıb.

Azərbaycanın demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət kimi formalaşmasında Qərb dövlətlərinin, xüsusilə Amerika Birləşmiş Ştatlarının böyük rolu ola bilər. Bu gün Azərbaycandakı siyasi proseslərdə ABŞ-ın yerini və rolunu dəqiq aydınlaşdırmaq zəruridir. Məqalənin məqsədi Azərbaycan Respublikasındakı siyasi proseslərin inkişafında, həyata keçirilən islahatlarda, Azərbaycanın demokratik Qərbə inteqrasiyasında Amerika Birləşmiş Ştatlarının yerini və rolunu təhlil etməkdir.

Bu baxımdan, məqalədə göstərilən problemin aktuallığından və məqsədindən irəli gələrək aşağıdakı vəzifələr qarşıya qoyulmuşdur:

- müstəqil dövlət kimi Azərbaycanda siyasi proseslərin inkişaf istiqamətlərini və demokratik dünyaya inteqrasiya olunmaq yolunda nailiyyətlərini göstərmək;

- Azərbaycanda siyasi plüralizm, söz, mətbuat, vicdan azadlığının bərqərar olunması, insan hüquq və azadlıqlarının qorunması, demokratik idarəçiliyin yaradılması istiqamətində proseslərin inkişaf dinamikasını göstərmək;

- ABŞ siyasi modelinin qlobal siyasi proseslərdəki rolunun fövqəlgücünü şərtləndirən amilləri, bütün dünyada sülhə və demokratiyanın müdafiəçisi, insan haqlarının qoruyucusu kimi tanınmasını, Amerika xarici siyasətinin əsas prinsiplərini göstərmək;

- Azərbaycan Respublikası ilə Amerika Birləşmiş Ştatları arasında yaranan əlaqələrin inkişafı tarixini, xarakterik xüsusiyyətlərini və bugünkü vəziyyətini təhlil etmək, əlaqələrin müxtəlif aspektlərini, təmas nöqtələrini və ziddiyyətli məqamları göstərmək;

- Azərbaycanın müəyyənləşdirdiyi prioritetlərə və məqsədlərə nail olunmasında ABŞ-ın yerini və rolunu təhlil etmək;

- Respublikada demokratik dövlətin əsas atributlarından sayılan vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması və inkişaf etdirilməsində ABŞ-ın qeyri-hökumət institutlarının fəaliyyətinin rolunu göstərmək;

- Amerikanın vətəndaş cəmiyyəti, hüquqi dövlət quruculuğunda təcrübəsindən Azərbaycanın inkişafı üçün istifadə edilməsinin mümkünlüyünü və zəruriliyini göstərmək.

1995-ci ildən artıq demək olar ki, Azərbaycan öz inkişafının ikinci mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Ötən müddət Azərbaycanda artıq tədricən inkişaf dövrü kimi səciyyələnir. Bu illər ərzində Azərbaycanda hüquqi, demokratik, dünyəvi dövlət quruculuğu yolunda, dövlət idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsində, demokratiyanın inkişafı və insan hüquqlarının təmin olunması istiqamətində çoxlu işlər görülüb.

Bütün bu dövr ərzində Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin, dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsində çoxlu işlər görülüb.

Azərbaycanın xarici siyasət sahəsində böyük uğurlar əldə edilib. Müstəqillik əldə etdikdən sonra keçən müddət ərzində Azərbaycan Respublikası Birləşmiş Millətlər Təşkilatının, Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının, İslam Konfransı Təşkilatının, Türk Dövlətləri Birliyinin, Qara Dəniz Ölkələri İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının və nəhayət 2001-ci il yanvarın 25-də Avropa Şurasının üzvü olub.

Azərbaycan dövlətinin xarici siyasətdə rəhbər tutduğu əsas vəzifələri aşağıdakı istiqamətlərdə qruplaşdırmaq olar:

- ölkənin müstəqilliyini, suverenliyini və beynəlxalq aləmdə tanınmış sərhədləri çərçivəsində ərazi bütövlüyünü qorumaq, onun təhlükəsizliyini regional və beynəlxalq təhlükəsizlik sistemi ilə sıx bağlamaq;

- bütün beynəlxalq və regional təşkilatlara üzv olmaq, sivilizasiyalı birgəyaşayış qaydaları ilə tənzimlənən böyük dünya siyasətinə qatılmaq, dünyanın siyasi xəritəsində layiqli yer tutmaq, beynəlxalq və regional münasibətlərin həllində layiqincə təmsil olunmaq;

- dünyanın bütün dövlətləri ilə bərabərhüquqlu, qarşılıqlı-faydalı əməkdaşlıq əlaqələri yaratmaq, bu əlaqələrdən respublikanın iqtisadiyyatını, elmini və mədəniyyətini inkişaf etdirmək üçün istifadə etmək;

- mənafeyi Azərbaycanın dövlətçilik və milli mənafeləri ilə uyğun gələn, üst-üstə düşən dövlətlərlə tərəfdaşlıq və müttəfiqlik münasibətləri yaratmaq, respublikamızın beynəlxalq mövqelərinin möhkəmlənməsi üçün onların imkanlarından istifadə etmək;

- ölkəmizin demokratiya və azad bazar iqtisadiyyatı yolu ilə irəliləməsi, müstəqil daxili və xarici siyasətin aparılması, kənardan müdaxilə edilmədən dövlət quruculuğunun həyata keçirilməsi üçün dinc beynəlxalq şəraitin bərqərar olmasına çalışmaq;

- əhalinin əsas hüquq və azadlıqlarının qorunmasına yönəlmiş beynəlxalq normaların həyata keçirilməsinə şərait yaratmaq;

- regionda gərginliyin aradan qaldırılmasına və mehriban qonşuluq münasibətlərinin yaradılmasına səy göstərmək;

- dövlətin bütün beynəlxalq, regional qurumlarda, iqtisadi, elmi-texniki, mədəni, humanitar və s. təşkilatlarda fəal iştirakına çalışmaq;

- düşünülmüş və dövlətin mənafeyinə uyğun xarici iqtisadi siyasət yeritmək, ölkə iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunması üçün xarici və daxili amillərdən istifadə etmək;

- xarici ölkələrlə elmi, mədəni, humanitar əlaqələr və geniş informasiya mübadiləsi mexanizmləri yaratmaq və s.

Siyasi sahədə Azərbaycan dövlətinin xarici siyasətinin əsas mahiyyəti beynəlxalq hüquq normaları və prinsipləri ilə tənzimlənən sivilizasiyalı dövlətlərarası münasibətlərə hörmət etməkdən, beynəlxalq, regional və dövlətlərarası münaqişəli məsələləri sülh və danışıqlar yolu ilə həll etməkdən, bütün dövlətlərin suveren hüquqlarına hörmətlə yanaşmaqdan; iqtisadi sahədə qarşılıqlı-faydalı iqtisadi əməkdaşlıq yaratmaqdan, dünya ölkələrinin imkanlarından Azərbaycan iqtisadiyyatının, Azərbaycanın imkanlarından isə dünya dövlətlərinin mənafelərinin təmin olunması üçün səmərəli istifadə etməkdən, iqtisadi maraqların uzlaşdırılmasından, uyğunlaşdırılmasından, qarşılıqlı təminat və onun qorunmasından; mədəni sahədə dövlətlərarası əlaqələrə mane olan hər cür məhdudiyyətləri aradan qaldırmaqdan, mənəvi sərvətlərin maneəsiz, azad və demokratik mübadiləsindən və s. ibarətdir.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dövlətin xarici siyasətinin əsas məqsədi, prinsipləri və əsas xüsusiyyətləri əks olunub. Dövlətin xarici siyasəti ilk növbədə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini müdafiə etməyə yönəlməlidir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 10-cu maddəsində göstərilir: "Azərbaycan Respublikası başqa dövlətlərlə münasibətlərini hamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq normalarında nəzərdə tutulan prinsiplər əsasında qurur".

Bütün sadalananlar göstərir ki, Azərbaycan dünyanın demokratik ölkələri səviyyəsində bir ölkəyə çevrilmək üçün həm idarəçilik sistemində, həm də iqtisadiyyatda, həm sosial siyasətdə daha sürətlə islahatlar həyata keçirir. Azərbaycan öz inkişafında qərb yönümünü əsas götürdüyü üçün Qərb ölkələrinin, Amerika Birləşmiş Ştatlarının əldə etdiyi nailiyyətlərdən, onların təcrübəsindən istifadə etməlidir. Ölkə daxilində gedən proseslər, qarşıda duran vəzifələr və yeridilən siyasət dövlətin beynəlxalq münasibətlər sahəsində tutduğu mövqeni, atdığı addımları, yeritdiyi xarici siyasətin istiqamətlərini, xarakterini, prinsiplərini şərtləndirir. Bu mənada ölkənin apardığı xarici siyasət ayrı-ayrı dövlətlərlə qarşılıqlı əməkdaşlığa, iqtisadi, siyasi və mədəni həyatın bütün sahələrində əldə edilmiş təcrübələrin bölüşdürülməsinə, qarşıya çıxan problemlərin aradan qaldırılması üçün dövlətlərin səylərinin birləşdirilməsinə xidmət etməlidir.

Tarix sübut edib ki, öz inkişafının hər bir müəyyən dövründə böyük gücə, iradəyə, intellektual və əxlaqi stimula malik olan bir dövlət irəli çıxır və bütün beynəlxalq münasibətlər sistemini öz dəyərlərinə uyğun qurur. Bu artıq tarixi qanunauyğunluğa çevrilib.

Amerikanın siyasi modelinin bugünkü qüdrətinin əsas səbəblərindən danışdıqda, ilk növbədə, onun dövlətçilik tarixini, iki yüz illik konstitusiyasını, ölkə daxilində idarəetməni qeyd etmək lazımdır. Federativ quruluşa malik olması, böyük ərazidə yerləşməsi onun siyasi sisteminin mürəkkəb və çoxcəhətli olmasını şərtləndirir. Lakin ABŞ-ın siyasi sistemi qədim konstitusiyanın əsasında formalaşmışdır ki, bu da həmin siyasi sistemə və onun institutlarına sahiblik, stabillik və təkrarolunmaz bir sosial möhtəşəmlik verir. Birləşmiş Ştatların dövlət mexanizmi iki əsrdir ki, heç bir kardinal dəyişikliyə məruz qalmadan öz funksiyalarını yerinə yetirir.

ABŞ dövləti amerikan cəmiyyətinin əsas nüvəsidir. Dövlətin aparıcı rolu məhz hakimiyyət funksiyalarında özünü göstərir, cəmiyyətin digər institutlarında sabitlik və stabillik formalaşdırır. Dövlətin bu rolu, birincisi, məcburi davranış qaydalarını qoyan qanunların və digər hüquqi-normativ aktların qəbulu; ikincisi, cəmiyyətin idarə edilməsi üzrə xüsusi aparatın gündəlik, operativ-icraedici fəaliyyəti; üçüncüsü, qanunların icrasına ciddi nəzarətin keçirilməsi; dördüncüsü, qanuni əsaslarla məcburetmə qaydalarının tətbiqi; beşinci, demokratik ənənələrin, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının, cəmiyyətdə amerikan dəyərlərinin dəstəklənməsi və qorunması yolları ilə təmin edilir. Bunların hamısının əsasında isə Amerika Birləşmiş Ştatlarının Konstitusiyası durur.

1787-ci ildə Filadelfiyada bütün ştat-ların təmsil olunduğu 55 nümayəndənin iştirakı ilə Konvent çağırıldı. Konvent birləşmiş dövlət - federasiya təsis etdi və 1787-ci il 17 sentyabrda ABŞ Konstitusiyasını qəbul etdi. Konstitusiya 11 ştatın ratifikasiyasından sonra 1789-cu il 4 martda qüvvəyə mindi.

ABŞ Konstitusiyası bir ölkənin ilk yazılı konstitusiyası oldu, digər dövlətlərdə də konstitusionalizm doktrinasının yayılmasında böyük rol oynadı.

ABŞ Konstitusiyası ən sabit konstitusiyalardandır. Qəbul edildiyi gündən ona yalnız 27 düzəliş edilib ki, onlar da konstitusiyanın ilkin formasını dəyişmir, ilkin mətnə əlavə qismində qəbul edilir.

İlk dəfə olaraq ABŞ Konstitusiyası dövlətin prezidentli respublika formasını təyin etdi, ştatlar arasında yeni münasibətləri, hakimiyyət orqanlarının fəaliyyət qaydalarını yaratdı. Konstitusiya ali hakimiyyət orqanlarının konqres, prezident və məhkəmənin təşkili, formalaşması və fəaliyyəti prinsiplərini ətraflı reqlamentləşdirdi. Bu orqanların fəaliyyəti hakimiyyətin bölünməsi prinsipi ilə müəyyənləşdirildi.

Bu gün Amerika Birləşmiş Ştatları dünyanın ən böyük və güclü inkişaf etmiş fövqəldövləti hesab edilir. Heç bir dövlət Amerika Birləşmiş Ştatları qədər XX əsrdə beynəlxalq münasibətlərə qətiyyətli və ziddiyyətli təsir etməyib. Amerikadan başqa heç bir dövlətin ictimaiyyəti başqa dövlətlərin daxili işlərinə qarışmağın yolverilməzliyində qətiyyətlə təkid etməyib və öz məxsusi dəyərlərinin universallığını bu qədər müdafiə etməyib. Cəmi bir əsr ərzində Amerika öz daxili dəyişikliklərinin, eləcə də beynəlxalq aləmdə dinamik fəaliyyətinin nəticəsində qərb yarımkürəsində təcrid olunmuş bir ölkədən öz təsir və maraqlarının əhatə dairəsinə görə dünyanın fövqəldövlətinə çevrildi. Hərbi sahədə o, bütün dünyada analoqu olmayan qüvvələrə malikdir: iqtisadiyyatda dünyanın ən aparıcı dövlətinə, hərəkətverici qüvvəsinə çevrilib; elm və texnika sahəsində öz mütləq liderliyini saxlayır; müasir mədəniyyət sahəsində üstünlüyə malikdir (xüsusilə də gənclər arasında).

Bütün bunlar Birləşmiş Ştatlara heç bir dövlətin nail olmadığı siyasi təsir imkanları verir. Məhz bu dörd amilin birləşməsi Amerikanı yeganə super dövlət edib və Amerika siyasi modelinin qlobal siyasi proseslərdəki üstünlüyünü təmin edir.

Amerikanın tarixi inkişafı gedişində əldə etdiyi xüsusi əlamətlər xarici siyasət məsələlərinə iki əks yanaşmanın yaranmasına səbəb olmuşdur. Birinci yanaşma ondan ibarətdir ki, Amerika öz evində demokratiyanı təkmilləşdirməklə məxsusi dəyərlərini təsdiqləyir və bununla da digər dövlətlər üçün göstərici rolunu oynayır. İkinci isə odur ki, bu dəyərlərin özü onların bütün dünya miqyasında bərqərar olması uğrunda mübarizə aparmaq öhdəliyi qoyur.

Tarixən amerikalıların təfəkküründə iki yanaşma mövcud olub: izolyasionizm və missionerlik. Özlüyündə hər iki təfəkkür tərzi ziddiyyətli görünsə də, onlar əslində vahid inamı əks etdirir - Birləşmiş Ştatların idarə sistemi dünyada ən yaxşı idarə sistemidir və bütün qalan bəşəriyyət sülhə və çiçəklənməyə yalnız ənənəvi demokratiyadan imtina edib Amerikaya xas olan beynəlxalq hüquqa və demokratiyaya hörmət prinsiplərini qəbul etməklə nail ola bilər.

Əlbəttə ki, gənc Azərbaycan dövlətinin bu super dövlətlə əlaqələri bu baxımdan çox əhəmiyyətlidir və yuxarıda qeyd olunan məqsədlərin əldə edilməsi üçün zəruridir. Təbiidir ki, real nəticələrə nail olunması üçün Azərbaycan və Amerika Birləşmiş Ştatları arasında münasibətlərin hərtərəfli təhlil məqsədəuyğundur.

Ümumiyyətlə, Amerika tərəfi Azərbaycanla normal münasibətlərin üç əsas prinsipdən keçdiyini göstərir: azad bazar iqtisadiyyatı, insan hüquqlarının qorunması, demokratik inkişaf və çoxpartiyalı sistem. Bu prinsipləri Birləşmiş Ştatlar bütün digər ölkələrlə münasibətlərini qurarkən də irəli sürür.

Azərbaycan-ABŞ münasibətlərinin ziddiyyətli məqamlarını və təmas nöqtələrini təhlil etmək üçün bu münasibətlərin tarixinə nəzər yetirilməlidir.

Azərbaycan-ABŞ münasibətlərinin tarixi keçən əsrdən başlanır. Hələ XIX əsrin 70 - 80-ci illərində Bakı neft sənayesinin yaranması və formalaşması dövründə ABŞ-ın iri kompaniyaları və şirkətləri Azərbaycan neftinə maraq göstəriblər. Bu illərdə Rusiya bazarında neft məhsullarının satışı məşhur iş adamı Rokfellerin "Standart - Oyl" kompaniyasının tam nəzarəti altında idi. Tədricən Nobelin təzyiqi ilə Rusiya bazarından sıxışdırılıb çıxarılan Rokfeller bir qədər sonra öz nümayəndəsini Bakıya göndərərək, o zaman burada möhkəm mövqe qazanmış olan İngiltərə və başqa Avropa ölkələrinin şirkətləri ilə danışıqlar aparmış və müəyyən işlər görmüşdür. Lakin Avropa dövlətləri ilə ABŞ arasında mövcud olan ziddiyyətlər və həmin vaxt üçün Amerikanın nisbətən zəifliyi onlara Bakıda daimi möhkəmlənməyə imkan verməmişdir.

Sonrakı illərdə də İngiltərənin Azərbaycanda güclü mövqeyi və ingilis-amerikan ziddiyyətləri ABŞ-ın Azərbaycanda fəaliyyətinə və onunla normal iqtisadi münasibətlər yaratmasına mane olmuşdur.

Azərbaycan-ABŞ münasibətlərinin tarixini nəzərdən keçirdikdə görərik ki, bu tarixdə ümumi oxşar cəhətlər, tarixin özünün təkrarladığı məqamlar var. 1918-ci ildə öz dövlət müstəqilliyini əldə etmiş Azərbaycan Birləşmiş Ştatlarla qarşılıqlı əlaqələr yaratmaq, bu dövlətin diqqətini özünə çəkmək istəyirdi. Müharibənin yekunlarına həsr olunmuş Paris sülh konfransında ABŞ Prezidenti Vudroo Vilsonun müstəqil Azərbaycan dövləti nümayəndələrini konfransa buraxmasını və Ə. Topçubaşovun nümayəndə heyətinin başçısı kimi tanınmasını vacib sayması ölkəmizin siyasi mövqeyinə müsbət təsir göstərdi. Çünki dünya müharibəsinin gedişində xeyli möhkəmlənmiş, dünyaya mənəvi rəhbərlik etmək iddiasında olan Birləşmiş Ştatlar sülh konfransında həlledici yerlərdən birini tuturdu. 1919-cu il mayın 28-də Azərbaycan nümayəndə heyəti Prezident V. Vilsonla və ABŞ nümayəndə heyətinin üzvü, diplomat Morqentau ilə görüşmüşdü. Ə. Topçubaşov öz hökumətinin memorandumunu V. Vilsona çatdıraraq dünyəvi və demokratik dövlət qurmaq əzmində olduqlarını bildirmişdi. Q. Morqentau Azərbaycanın zəngin təbii ehtiyatlarını və sənaye potensialını nəzərə alaraq ABŞ kapitalının ölkəmizə yönəldilməsini və maliyyə yardımı göstərilməsini mümkün sayırdı.

Lakin I dünya müharibəsindən sonra zəifləmiş Qərb ölkələrinin başı özlərinə qarışdığından və möhkəmlənmiş ABŞ isə daxilində "təcridçilik" tərəfdarlarının təzyiqi ilə fəal beynəlxalq siyasətə, o cümlədən Azərbaycanın müstəqil olmasına kifayət qədər hazır deyildir. Onlar "vahid, bölünməz Rusiya" əsasında müvafiq məsələlərin həllini vacib sayırdılar. Mövcud çətinliklərə baxmayaraq ADR rəhbərliyi Azərbaycanı tanıtmaq məqsədilə hələ 1920-ci ildə Vaşinqtonda xüsusi büro açmağı planlaşdırmışdı. Hətta Maliyyə Nazirliyi bu iş üçün vəsait də ayırmışdı. Ə. Topçubaşovun amerikalı siyasətçi Çandlerlə imzaladığı müqaviləyə əsasən, Çandler ABŞ-da Azərbaycan lobbisi yaratmaq və bu ölkənin maraqlarını müdafiə etmək missiyasını öz üzərinə götürmüşdü. 1919-cu ildə Parisdəki Azərbaycan nümayəndə heyəti ABŞ və Kanadaya Azərbaycan haqqında məcmuələr, xəritələr və digər mətbu materiallar göndərərək amerikalıların diqqətini zəngin neft yataqlarına cəlb etmək istiqamətində ilk addımlar atmışdı. Lakin 1920-ci ilin aprelində Azərbaycanın öz müstəqilliyini itirməsi ölkələrimiz arasında başlamaqda olan əlaqələrin elə ilk mərhələdə qırılması ilə nəticələndi.

İstifadə olunmuş mənbələr:

1. "Azərbaycan" qəzeti.- 14 iyun 1994

2. Əliyev Heydər. Müstəqilliyimiz əbədidir. IV cild.- B., 1997

3. Həsənov Ə. Azərbaycan-ABŞ: anlaşılmaz münasibətlərdən strateji tərəfdaşlığa doğru (oktyabr 1991 - avqust 1997).- B., 1997

4. Həsənov Ə. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti.- B., 2005

5. Heydər Əliyev Azərbaycanı dünyaya tanıdır.- B., 1991

6. "Xalq" qəzeti.- 08 may 1997

7. Qasımov M. Azərbaycanın xarici siyasəti.- B.,

8. Nəsirov E. Azərbaycan-ABŞ münasibətləri (1991 - 1997-ci illər).- B., 1998