«Hərbi bilik».-2008.-№5.-S.70-76.

NATO-nun VAHİD İNFORMASİYA MƏKANI

KONSEPSİYASININ REALLAŞMASI HAQQINDA

Son illərdə informasiya texnologiyalarının qızğın inkişafı onları həyatın bütün sahələrində, habelə hərbi fəaliyyətlərdə uğur qazanmaq naminə silahın fəal surətdə həyata keçirmək istiqamətində obyektiv ilkin şərait yaratmışdır.

Qərb hərbi ekspertlərinin fikirlərinə görə NATO Birləşmiş Silahlı Qüvvələrinin (BSQ) keçirəcəyi "gələcək əməliyyatlarda" qlobal informasiya müharibəsi elementlərini özündə birləşdirən (ABŞ SQ-nin İraqa hücumdan öncə keçirdiyi informasiya kampaniyasına bənzər), distansiyalı idarə olunan və özütuşlanan (süni intellektə malik) yüksək sərrast silah sistemlərindən geniş istifadə olunacaq. Buna görə də Şimali Atlantika İttifaqının rəhbərliyi BSQ qurumunda perspektivli informasiya texnologiyalarını tətbiq etməklə şəraitin qiymətləndirilməsi və qərarın qəbul edilməsi prosesinə, operativ planlaşdırmaya, həmçinin müxtəlif xarakter və miqyaslı əməliyyatlarda silah və ordunun idarə edilməsi kimi vacib sahələrə yönələn fəaliyyətini genişləndirir.

BSQ-nin maraqları baxımından yeni texnoloji nailiyyətlərdən istifadənin əsas məqamları NNEC (NATO Network Enabled Capability) ittifaqının vahid informasiya məkanı (VİM) konsepsiyasında əks olunur. Bu, ABŞ SQ-nin Əfqanıstan və İraqdakı döyüş əməliyyatlarında təcrübədən keçirdikləri NCW (Network-Centric Warfare) konsepsiyası ilə analoji xarakter daşıyır. Güman olunur ki, VİM konsepsiyası qlobal informasiya mühitində düşmən və öz qoşunları, habelə ətraf mühit haqqında məlumatların real zaman kəsiyində kompleks halında işlənilməsini, müvafiq tərkibdə (qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq naminə) qoşun birləşmələrinin (qruplarının) yaradılmasını və onlardan müxtəlif şəraitdə effektli istifadəni təmin edəcəkdir.

Belə informasiya mühitinin varlığı şərti olaraq üç əsas qrupa bölünür: informasiyanı əldə edənlər, informasiya-idarəedicilər və icraçılar (Bax: əlavə rəngli vərəq, şəkil 1.) Bu qruplar əməliyyatlarda iştirak edən ittifaq qoşunlarının və idarəetmə orqanlarının birgə hərəkət effektivliyini təmin etməlidir.

İnformasiyanı əldə edən elementlər kəşfiyyat qüvvə və vasitələrini özündə birləşdirir. Onlar kəşfiyyat məlumatlarını informasiya-idarəedici və icraçı orqanlara çatdırmaq üçün əvvəlcədən informasiyanı toplamaq və işləmək funksiyasını həyata keçirirlər.

İnformasiya-idarəedici elementlər koalisiya, milli orqan və idarəedici məntəqələrin, rabitə və avtomatlaşdırılmış idarə sistemlərinin (AİS) fəaliyyətini təmin edən, həmçinin operativ, kəşfiyyat və digər lazımi informasiyaların (topogeodeziya, geoməkan, fonohədəf, hidrometeoroloji və s. məlumatların) istifadəçilərə real zamana və şəraitə uyğun məqamda çatdırılması kimi vacib vəzifələri yerinə yetirir. İcraçı elementlər əməliyyatlara cəlb olunan və düşmənin lazımi obyektləri ilə yanaşı canlı qüvvəsinin məhvi ilə bağlı tapşırıqları həll edən silah sistemlərini və hərbi birlikləri özündə birləşdirir.

Müxtəlif elementlərin ümumi sayını və münasibətlərini onların strukturlarının optimallaşdırdması metodikasına əsasən konkret əməliyyatın riyazi modelindən istifadə etməklə müəyyənləşdirmək güman olunur. Bu model NATO qoşunları və idarəetmə orqanlarına ərazi baxımından bölüşdürülmüş hesablama şəbəkəsi tərəfindən ittifaq BSQ-nin operativ planlaşdırma və idarəetmə strukturlarının məlum tapşırığının optimallaşdırılması üçün təqdim olunur. Elementlər şəbəkəsinin hər biri real hərbi hissənin, silah sisteminin yaradılmasını və qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün əməliyyatda onlardan istifadə qaydalarını müəyyən edir.

İttifaqın hərbi mütəxəssislərinin fikrincə, VİM konsepsiyasının müvəffəqiyyətlə həlli hərbi idarəetmə orqanlarını düşmən və öz qoşunları, habelə ətraf ərazilər haqqında məlumatlarla təminetmə məsələsini kökündən dəyişəcəkdir.

İttifaqın keçirdiyi əməliyyatlarda ənənəvi informasiya təminatının təşkilində müxtəlif səviyyəli idarəetmə orqanları (məntəqələri) həm qərar verməli, həm də tabelikdə olaraq döyüşən və informasiya əldə edən hissələrin fəaliyyətinə rəhbərlik etməli, öz qüvvə və kəşfiyyat vasitələrindən alınan məlumatlarla, həmçinin yuxarı qərargahın məqsədəuyğun saydığı informasiya ilə tabelikdə olan müxtəlif səviyyəli idarəetmə bölmələrinin tanışlığını təmin etməli idilər. Lazım gəldikdə tabe olan idarəetmə bölməsi qəbul edilmiş qayda əsasında tabelikdə fəaliyyət göstərən kosmik, strateji hava, agentura və radio-elektron kəşfiyyat sistemləri olan iştirakçı ölkə-n SQ-nin yuxarı idarəetmə orqanlarına əlavə məlumat almaq məqsədilə suallarla müraciət edə bilər.

Müxtəlif informasiya əldə edən sistemlər vasitəsilə alınan kəşfiyyat məlumatlarının növlərarası mübadiləsi də müvafiq hərbi idarəetmə orqanında xüsusi tələbnamənin təsdiqi əsasında həyata keçirilir. Bu zaman informasiya-idarəedicilərin və xüsusən də digər SQ-nin (qoşun növlərinin) icraedici elementləri tərəfindən istifadə üçün təqdim olunan məlumatların tamamlanması lazım gəlirdi. Mürəkkəb qaydalar və böyük informasiya mübadiləsi prosesi bezi hallarda lazımi məlumatların icraçı elementlərə vaxtında çatdırılmasına imkan vermirdi.

Belə informasiya təminatının təşkilində bir qoşun növünün qərargah və komandanı (idarəetmə dərəcəsi) öz qoşun daxilində fəaliyyət göstərən digər növ idarəetmə orqanlarında rəqib haqqında lazımi informasiyanın olduğunu bilməyə də bilər. Bu, lazımi məlumatların tapılması üçün verilən eyni tapşırığın təkrarlanmasına, məhvetmə vasitələrindən qeyri-səmərəli istifadə edilməsinə, əksər hallarda isə öz qoşunlarına (obyektlərinə) səhvən zərbə endirilməsinə gətirib çıxarar.

Bundan savayı, hər bir kəşfiyyat sisteminin müəyyən qoşun növünün tələblərinə uyğun proqram-aparat vasitələri, həmçinin əldə edilən kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsi üçün öz formaları vardır. Bununla əlaqədar olaraq, məsələn, HDQ və ya artilleriyanın avtomatlaşdırılmış kəşfiyyat sistemi (AKS) tərəfindən alınan informasiya yalnız həmin qoşun növlərindən olan istifadəçilərə çatdırıla və onlardan effektiv surətdə istifadə edilə bilər.

NATO hərbi mütəxəssislərinin fikrincə, vahid informasiya məkanı haqqında konsepsiyanın həyata keçirilməsi təkcə göstərilən çatışmazlıqları aradan qaldırmayacaq, həm də gündəlik fəaliyyət zamanı böhran hallarında, böyük miqyaslı hərbi əməliyyatlarda operativ planlaşdırmanı və ittifaq ordusunun idarə olunmasına yanaşma metodunu kökündən dəyişəcəkdir. Müxtəlif sistemlər vasitəsilə alınan informasiya işləndikdən və müvafiq rəis tərəfindən təsdiqləndikdən sonra ardı kəsilmədən VİM-in məlumatlar bazasına daxil olacaq. Oradan həmin məlumatlan şəbəkədən qoşulma qurğusuna malik olan və VİM-ə keçid üçün icazə almış bütün vəzifəli şəxslər əldə edə biləcək (tələbetmə və ya avtomatik çatdırma zamanı). Bu zaman kəşfiyyat məlumatları qərargahlarda istifadəyə dərhal uyğunlaşdırılmış halda, həm də müxtəlif növ və yüksək sərrast tuşlama sistemlərinin milli standart formasında təqdim olunacaq.

Düşmən haqqında müxtəlif məlumatları birlikdə işləmək üçün iştirakçı dövlətlərin və Şimali Atlantika İttifaqının silahlanmasına daxil edilən perspektivli AKS-ri vahid kompleks halında birləşdirmək (mərkəzləşdirmək) nəzərdə tutulmuşdur. İttifaqın kəşfiyyat sisteminin inteqrasiyasını İSTAR¹ proqramı çərçivəsində həyata keçirmək planlaşdırdır. Proqramda NATO-nun yeni standartlarının — STANAGs²-ın tələblərinə uyğun informasiya vasitələrinin gətirilməsi, informasiyanın yığılması, kəşfiyyat məlumatlarının işlənilməsi nəzərdən keçirilir.

Verilən standartlar nəinki müxtəlif kəşfiyyat məlumatı və protokollarının mübadiləsinin vahid formatda qəbul olunmasını müəyyənləşdirir, həm də AKS-nin hələ layihələşdirilməsi mərhələsində (siqnalların amplituda-spektr xarakteristikası, verilmə qaydası, ilkin işlənməsi və saxlanması, aparıcı tezlik və modulyasiyalar, həmçinin kəşfiyyat informasiya bazasının tərkibi, strukturu və peykin metagöstəriciləri) tam uyğunluğun təminatı üçün digər vacib parametrləri özündə birləşdirir.

Öz qoşunları haqqında məlumatların kompleks işlənilməsini təmin etmək üçün təklif edilir ki, tam texniki və proqram-linqvistik birgəlik prinsipləri üzrə avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemini birləşdirmək, öz qoşunlarının yerləşmə məkanları haqqında məlumatların toplanması və seçilməsini, rabitə və məlumat mübadiləsini, informasiya təminatı sistemini inteqrasiya etmək lazımdır.

İttifaqın avtomatlaşdırılmış informasiya idarəetmə sistemlərinin (AİİS) sonrakı inteqrasiyasını AİSR³ proqramı çərçivəsində həyata keçirmək planlaşdırılmışdır. Bu proqram ittifaqın düşmən və öz qoşunları haqqında məlumatları VİM-in komanda və analitik əsasını formalaşdırmaq üçün işləməyi və göstərilən qrupları birləşdirməyi nəzərdə tutur (Bax: əlavə rəngli vərəq, şəkil 2.) NATO-nun vahid informasiya məkanı haqqında konsepsiyasının müddəalarına uyğun olaraq avtomatlaşdırılmış informasiya idarəsi, geoinformasiya (GİS⁴) və naviqasiya (CPS⁵) sistemləri SoS (Systems of Systems) sistemlər sistemini və ya FoS (Federation of Systems) blok sistemini yaradır.

Bu niyyətin həyata keçirilməsi üçün birləşdirilmiş şəbəkə-informasiya strukturunu⁶ yaratmaq nəzərdə tutulur. Həmin sistem qlobal informasiya şəbəkəsinin-GİG⁷-in yer səthinin istənilən bölgəsindən VİM-ə qoşulmasını təmin edən ümumdünya şəbəkəsi bazasında yaradılacaq. İnformasiya komponentinin əsasmı isə 6.0 versiyalı TCP/IP⁸ universal internet protokolundan istifadə etməklə vahid informasiya məkanında birləşdirilən ərazi üzrə paylanmış müxtəlif növlü informasiyaların məlumatlar bazası təşkil edəcək (Bax: şəkil 1.)

Beləliklə, AİİS-in və komanda-sərəncam verən döyüş idarəsinin məlumatlarından, operativ (tərkib, vəziyyət, öz qoşunlarının mövqeyi və saxlanma şəraiti barədə), kəşfiyyat (düşmən haqqında), geoməkan (yer səthi və dəniz akvatoriyasının xarakteri barədə), hədəf fonu (obyekt və ya hədəflərin vəziyyəti və yerləşməsi, onların təzadlı xarakteristikası haqqında), hidrometeoroloji və digər lazımi informasiyalardan hər bir icazəli istifadəçinin verilən tapşırıqlara uyğun həcmdə istifadə etməsinə VİM yaxşı şərait yaradacaq.

Bu konsepsiya mürəkkəb informasiya sistemlərinə uyğun tabe sistemlərin birlikdə yaradılması ilə reallaşdırılacaq və BSQ-nin operativ və taktiki birləşmələrinin idarəetmə orqanları tərkibinin onlara tabe qoşunların keçiriləcək əməliyyatın məqsəd və xarakterinin miqyasından asılı olaraq çevik dəyişməsini təmin edəcəkdir.

VİM konsepsiyasının əsas xüsusiyyəti yaradılan informasiya şəbəkəsi və ittifaq hərbi təşkilatının (NATO-nun BSQ Ali Baş Komandanından koalisiya qoşunlarının ayrıca hərbi qulluqçusuna qədər) müxtəlif elementlərinin avtomatik olaraq onlara qoşulmasıdır. Bundan savayı ittifaqın həmişə fəaliyyətdə olan qərargah zabitləri vahid informasiya məkanı vasitəsilə uzaqlıqda yerləşən THD-nin (taktiki hava desantının) hərbi fəaliyyətinə rəhbərliyi həyata keçirir, stasionar idarəetmə məntəqələrindəki avtomatlaşdırılmış iş yerlərində (AİY) qoşun və məhvetmə vasitələrini distansiyalı idarə etmək imkanı qazanırlar. AİY-dən alınan məlumatların köməyi vasitəsilə operativ idarəetmə orqanları heyəti müntəzəm olaraq ekspedisiya qoşun birləşmələrinin vəziyyətini izləyə və vurulan zərbələrin nəticələrini nəzarət altında saxlaya bilir.

İttifaq rəhbərliyinin fikrincə, bu, NATO BSQ-nin itkilərini və müxtəlif xarakterli əməliyyatlarda dəyən maddi ziyanı əhəmiyyətli dərəcədə azaldacaqdır. Bu, hər şeydən əvvəl, pilotsuz uçan kəşfiyyat ("Qlobal Xok") və döyüş ("Predator", "Ripper") aparatlarının, həmçinin VİM-dən alınan kəşfiyyat məlumatları əsasında avtomatik tuşlanan yerüstü zərbə vasitələrinin ("Strayker") qruplaşdırılması ilə həyata keçiriləcək.

Sözügedən konsepsiyanın formalaşdırılması və ondan istifadə üçün zəruri şərait və prinsiplər NATO-nun ilknövbəli işəsalma qüvvəsinin (İİQ) yaranması və onun effektli tətbiqinin yoxlanılması zamanı təsdiqlənmişdir. Nəticədə qüvvənin tərkibində olan ayrı-ayrı hərbi bölmə, silahlanma sistemi və hərbi texnika vahid informasiya məkanında fəaliyyət üçün lazımi hazırlıq və ləvazimatla təmin edilmişdir. Perspektivdə ittifaq rəhbərliyi BSQ tərkibində fəaliyyət üçün təyin olunmuş İİQ heyətinin rotasiyası vasitəsilə yeni yaranmış hərbi hissələrin sözügedən tələblərə uyğunlaşdırılmasını planlaşdırır.

NATO-nun vahid informasiya məkanı haqqında konsepsiyasının təşkilat və texniki mürəkkəbliyini hesaba almaqla sistemin texniki layihəsinin tamamlanması 2010-cu ildən tez başa çatmayacaq. Gözlənilir ki, lazımi infrastruktur 2015-ci ilə qədər yaradılacaq, tam operativ hazırlıq prosesi isə 2020-2025-ci illərdə yekunlaşdırılacaqdır.

İttifaqın VİM konsepsiyasının işlənilməsi və tətbiqində son məqsəd sülh dövründə istənilən real düşmən üzərində əməliyyatların hazırlığı və keçirilməsi istiqamətində, həmçinin döyüş fəaliyyəti qurtardıqdan sonra hərbi üstünlüyü saxlamaqdır. Bu məqsədə TİDE⁹ konsepsiyasına uyğun surətdə nail olmaq planlaşdırılmışdır. TİDE konsepsiyası informasiya texnologiyalarında operativ qərar qəbuletmə üstünlüyünün transformasiyasını nəzərdə tutur. Bu da ittifaqın cavabdehlik daşıdığı bölgədən kənar ərazilərdə baş verən böhranlı hadisələrin nizamlanmasında, həm də böyük miqyaslı əməliyyatların keçirilməsində hərbi üstünlüyü təmin edəcəkdir.

Beləliklə, NATO-da VİM konsepsiyasının işlənilməsi və tətbiqi onun rəhbərliyinin BSQ imkanlarını yüksəltmək arzusunun reallaşacağına şəhadət edir. Bu arzuya ancaq müxtəlif əməliyyatlar keçirmək (informasiya əməliyyatları da daxil olmaqla), qoşunları yeni informasiya texnologiyaları vasitəsilə idarə etmək, planlaşdırma işi aparmaq, həmçinin distansiyalı idarəetmə sistemlərindən və ağıllı (süni intellektlə təchiz olunmuş) yüksək sərrast silahlardan geniş istifadə etmək yolu ilə nail olmaq mümkündür.

Məqalədə istifadə edilən qısaltmaların açımı

İSTAR¹ - İntelligense, Surveillance, Target Acquisition and Re-connaissance - avtomatlaşdırılmış kəşfiyyat sistemləri və hədəfgöstərmə haqqında məlumatların hazırlanma konsepsiyası.

STANAGs² - (STANdartisation AGreements) - NATO üzvü olan ölkələr arasında standartlaşma istiqamətində bağlanan müqavilədir. Müqavilədə ittifaq və milli SQ-də vahid (bir tipli) növ silahın, hərbi texnikanın, həmçinin operativ (döyüş), material-texniki, arxa cəbhə təminatının yaradılması və tələblərə uyğun birgə fəaliyyət nəzərdə tutulur.

AİSR³ - Command and Control, Communications, Computers, İntelligence, Surveillance and Reconnaissance - informasiya təminatı, rabitə və kəşfiyyatın avtomatlaşdırılmış informasiya idarəetmə sistemləri proqramı.

GİS⁴ - Geographical İnformation System - ərazinin üç ölçülü rəqəmli modellərindən istifadə etməklə işləyən geoinformasiya sistemləri. Bu sistem ittifaq ölkələrinin SQ-də yüksək sərrast silah sistemlərini və qoşunları geoinformasiya ilə təmin etmək üçün yaradılmışdır.

GPS⁵ - Global Positioning System - xüsusi qəbuledici cihazlarla təchiz olunmuş obyektlərin koordinatlarını yüksək dəqiqliklə (qlobal koordinatlar sistemində 0,5 metrə qədər) təyin etməyə imkan verən kosmik radionaviqasiya sistemi.

NİI⁶ - Networking and İnformation İnfrastructure - VİM-in aramsız fəaliyyətini təmin etmək üçün obyektlər (tikililər) və avtomatlaşdırılmış informasiya-kommunikasiya sistemləri də daxil olmaqla aparat-proqram vasitələrinin birləşdirilmiş şəbəkə-informasiya strukturu.

GİG⁷ - Global İnformation Grid - qlobal informasiya şəbəkəsi.

TCP/İP⁸ - Transmission Control Protocolİnternet Protocol - qlobal və lokal hesablama şəbəkələrində və ya bir-biri ilə əlaqəli kompleks şəbəkələrdə məlumatlar mübadiləsi üçün protokollar toplusunu özündə ehtiva edən əsas İnternet protokollar şəbəkəsi.

TİDE⁹ - NATO-nun istənilən real düşmən üzərində texniki, informasiya və təşkilati üstünlüyünü həyata keçirmə konsepsiyası.

Polkovnik A. Molitvin,

"Zarubejnoye voyennoye obozreniye" jurnalı, №1, 2008-ci il

Ruscadan tərcümə etdi: V. Öməroğlu