«Qanun».-2008.-№7(171).-S.3-5

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN QANUN YARADICILIĞI FƏALİYYƏTİ

Abdullayev Vüsal - Azərbaycan Respublikası Prezidenti

yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının aspirantı

Tarixən dövlətlər yarandıqdan sonra onların hər biri özünəməxsus inkişaf yolu keçərək özündə müəyyən idarəçilik sistemi formalaşdırır. Dövlət idarəçiliyinin müəyyən sistem halına salınmasına xalqın mədəni səviyyəsi, onun tarixi ənənələri, dini görüşləri və başqa amillər mühüm təsir göstərir.

Müasir dövrdə dünya dövlətlərində prezidentli respublika, parlamentli respublika, mütləq monarxiya, konstitusiyalı monarxiya, parlamentli monarxiya və s. kimi idarəetmə formaları tətbiq olunmaqdadır. Bütün bu idarəetmə formalarını birləşdirən cəhətlərdən biri icra hakimiyyətinin mövcudluğunun olmasıdır.

Prezidentli respublika elə bir respublika idarəçilik formasıdır ki, başlıca olaraq prezidentin əlində dövlət başçısının və hökumət başçısının səlahiyyətlərinin birləşməsi ilə xarakterizə olunur. Prezidentli respublikanın üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, xalq tərəfindən seçilmiş prezident özündə ümummilli birliyi təcəssüm etdirir və millətin simvolu kimi çıxış edir. Bu idarəçilik forması fövqəladə hallarda bir şəxsin idarəçiliyinin həyata keçirilməsinə səlahiyyətlər verir. Buna görə də bəzi dövlətlər bu və ya digər çətin problemlərlə qarşılaşdıqda prezident vəzifəsinin əhəmiyyətini qeyd edirlər (6, s. 107-108). Prezident idarəçilik sistemi parlament idarəçilik sisteminə nisbətən daha çox siyasi sabitliyi təmin edir.

Bir sıra ölkələrin konstitusiyalarında dövlət orqanları sistemində prezidentin yerini və rolunu səciyyələndirən müddəalar vardır.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti öz funksiyalarını reallaşdırarkən yalnız Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında təsbit olunmuş səlahiyyətlərdən istifadə edir və Konstitusiya çərçivəsində fəaliyyət göstərir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 113-cü maddəsində prezidentin verdiyi hüquqi aktlar müəyyən edilir.

Son zamanlaradək Azərbaycan hüquq elmi hüquq yaradıcılığım hüquq normalarının yaradılması, yenidən işlənməsi və ləğv edilməsi nəticəsində səlahiyyətli dövlət orqanlarının hüquqi normativ aktlar yaradılması üzrə (bütün xalqın səsverməsi – referendum yolu ilə) xüsusi fəaliyyəti kimi müəyyən edirdi.

Lakin son vaxtlar "hüquq yaradıcılığı" anlayışı yerinə Azərbaycan qanunvericiliyində "qanun yaradıcılığı", "qanun yaradan orqan", "qanun yaradıcılığı prosesi" və s. kimi ifadələrdən istifadə olunur. Məcmu halında bu anlayışlar "hüquq yaradıcılığı" anlayışına oxşardır, yaxud ən azı, onu yeni məzmunla zənginləşdirərək əvəz edir.

Qanun yaradıcılığı fəaliyyəti hüquqi normativ aktların hazırlanması, ekspertizası, dəyişikliklər və əlavələr edilməsi, qəbul olunması (verilməsi) və ya ləğvi üzrə elmi və təşkilati fəaliyyətdir (4, s. 137). Qanun yaradan orqan (vəzifəli şəxs) hüquqi normativ aktlar qəbul etmək (vermək) səlahiyyətinə malik dövlət orqanıdır (vəzifəli şəxsdir).

Qanun yaradıcılığı prosesi hüquqi normativ aktlar qəbul etmək (vermək) səlahiyyətlərinə malik dövlət orqanıdır (vəzifəli şəxsdir).

Qanun yaradıcılığı prosesi hüquqi normativ aktların işlənməsi və qəbulu (verilməsi), onların işə salınması üzrə qanun yaradan orqanların (vəzifəli şəxslərin) qanun yaradıcılığı fəaliyyətidir (5, s. 276).

Qeyd olunanlardan hasil olur ki, əvvəllər istifadə olunan "hüquq yaradıcılığı" anlayışında onun mahiyyətini azaldan məntiqi səhv vardır. Bu səhv ondan ibarətdir ki, hüquq yaradıcılığı subyekti əvvəllər müəyyən olunan anlayışdakı kimi nəinki "səlahiyyətli dövlət orqanı", "referendum olduqda xalq" və ya ona səlahiyyətlər verildikdə qeyri-dövlət orqanı ola bilər. Bundan başqa nəzərdən keçirilən qanun ənənəvi olaraq əvvəllər istifadə olunan "yaradılma" və "yenidən işlənilmə" anlayışlarını hüquqi normativ aktların "hazırlanması", "ekspertizası", "dəyişikliklər edilməsi", "əlavələr edilməsi" və "qəbul edilməsi" kimi anlayışlarla konkretləşdirirdi. Beləliklə, qanun yaradıcılığı (hüquq yaradıcılığı) hüquqi normativ akt qəbul edilməsi yolu ilə hüquq normalarının yaradılması, dəyişdirilməsi və ləğvi üzrə səlahiyyətli dövlət orqanlarının (vəzifəli şəxslərin), həmçinin xüsusi səlahiyyətlər şamil edildikdə qeyri-dövlət orqanlarının və referendum yolu ilə xalqın elmi və təşkilati fəaliyyətidir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hüquq normalan ilə yanaşı digər sosial normalar da mövcuddur. Qanunverici qanun yaradıcılığı dedikdə digər sosial normaların deyil, məhz hüquq normalarının yaradılmasını nəzərdə tutur. Buna görə də diqqətlə nəzər saldıqda "qanun yaradıcılığı" anlayışında çox böyük əhatə dairəsi olduğuna görə məntiqi səhv vardır.

"Qanun yaradıcılığı" anlayışının məzmununun dəyişməsi ilə bağlı bu anlayışının subyekt üzrə təsnifatı da dəyişir (dəqiqləşdirilir). Həmin qanun yaradıcılığı dövlət orqanlarının hüquq yaradıcılığı fəaliyyəti ilə bərabər vəzifəli şəxslərin hüquq yaradıcılığı fəaliyyətini də fərqləndirir, lakin ikinci növ hüquq yaradıcılığım birinci ilə eyni səviyyədə tutur (8, s. 126).

Beləliklə, subyekt üzrə hüquq yaradıcılığının aşağıdakı növləri var:

- referendum yolu ilə xalqın hüquq yaradıcılığı;

- səlahiyyətli dövlət orqanlarının və vəzifəli şəxslərin hüquq yaradıcılığı;

- xüsusi səlahiyyətlər şamil edildikdə qeyri-dövlət orqanlarının hüquq yaradıcılığı.

Biz səlahiyyətli vəzifəli şəxslərdən birinin, yəni dövlət başçısının qanun yaradıcılığı fəaliyyətini nəzərdən keçiririk.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti qanun yaradıcılığı fəaliyyəti üzrə dövlət tənzimlənməsini həyata keçirən əsas subyektdir (2).

Ölkəmizdə prezident institutunun mövcud olduğu on beş ildən artıq təcrübə respublikadakı konstitusiya islahatlarının düzgünlüyünü təsdiqləyir. Məhz Prezident vətəndaş əmin-amanlığının və milli həmrəyliyin qorunub saxlanmasının təmin olunması üzrə dövlət strukturlarını, xalqı ümumilikdə birləşdirməyə müvəffəq olan qüvvəyə çevrilmişdir.

Azərbaycan xalqı Prezidentə dövlət başçısı səlahiyyətləri şamil etdiyi üçün ölkə kifayət qədər qısa müddət ərzində konstitusiya böhranından və iqtisadi durğunluqdan çıxa bildi. Bugünkü uğurlar islahatlara rəhbərliyin bir mərkəzdən həyata keçirilməsi və ölkənin inkişafında vahid siyasi və sosial-iqtisadi kursun olması ilə şərtlənir. Azərbaycan dövlətinin ilk müstəqillik illərində hüquqi normativ aktların nizamsız və anlaşılmaz şəkildə qəbul edilməsi respublikamızın müasir inkişaf mərhələsində dövlət idarəetmə məqsədlərinə konseptual şəkildə cavab verən milli qanunvericiliyin yaradılması üzrə məqsədli və ardıcıl işlə əvəz olundu.

Konstitusiyaya görə ən ali vəzifəli şəxs olan və xalqın birliyini təcəssüm etdirən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti qanun yaradıcılığı prosesində yaranan problemləri hamıdan yaxşı anlayır və kəskin hiss edir və bütün hakimiyyət qollan və dövlət orqanları arasında fəal və konstruktiv dialoqu bu cür problemlərin həlli sahəsində əsas vasitə və metodlardan biri hesab edir.

Hüquq yaradıcılığı dövlət başçısının fəaliyyətində əsas istiqamətlərdəndir. Bu spesifik, xüsusi bilik və bacarıq tələb edən, dövlətdə mövcud olan hüquqi normaların dəyişilməsi və yaradılması ilə bağlı olan intellektual fəaliyyətdir. Ümumilikdə, dövlət, onun demokratikik səviyyəsi, sivilliyi, mədəniliyi barədə dövlət başçısının hüquq yaradıcılığının nəticələrinə – fərman və sərəncamlara əsasən fikir irəli sürülür. İnsan cəmiyyəti həmişə hüquq normalarını, vətəndaş və təşkilatların, eləcə də ayrı-ayrı şəxslərin davranış qaydalarını yaradan, həmin dövləti mübaliğəsiz hüquqi dövlət kimi dəyərləndirməyə əsas verən dəqiq və mükəmməl hüquqa, dövlət başçısının bu qəbul fəaliyyətinə ehtiyac duymuşdur.

Dövlət başçısının qanun yaradıcılığı fəaliyyəti – ictimai münasibətləri tənzimləyən ümumi ictimai normaların vahid və daxilən razılaşdırılmış sistemi kimi mövcud hüquq yaradılması və inkişafı prosesi, hüquqi tənzimləməyə dair xüsusi, rəsmi əhəmiyyətə malik fəaliyyətdir (7, s. 307). S.S.Alekseyev bu fəaliyyəti hüquq yaradıcılığı ilə eyniləşdirərək onu dövlət başçısının hüquq normalarının hüquqi status alması və qüvvəyə minməsinə dair islahatlar prosesini yekunlaşdıran xüsusi fəaliyyəti adlandırır (3, s. 89).